زیتون ـ یلدا امیری: پایه‌های برجام به لرزه افتاده، اما این بی ثباتی نه فقط حاصل خروج یک جانبه آمریکا، بلکه حاصل کاهش مرحله‌ای تعهدات ایران هم است. قدرت‌های اروپایی عضو برجام به ایران هشدار داده‌اند که در صورت برداشتن گام بعدی در کاهش تعهداتش، از این توافق خارج خواهند شد. این هشدار می تواند به تهدیدی جدی برای ایران تبدیل شود.

شرایط آنگونه که مقامات دولتی و رسانه‌ها در ایران تلاش می کنند به آن تظاهر کنند، به نفع ایران نیست. اگرچه عکس‌های دیدار های حاشیه نشست سازمان ملل از حسن روحانی، رئیس جمهور ایران در حال صحبت کردن با مقامات اروپایی در حال خندیدن و گاه قهقهه زدن بود، اما به نظر می رسد که این عکس ها بیشتر مصرف داخلی داشت، روسای کشورهای اروپایی درچند روز گذشته سخت‌ترین مواضع در سال‌های پس از برجام را علیه ایران اتخاذ کردند.

شدت عمل اروپا در مقابل ایران

اولین شوک اروپا پنج روز پیش وارد شد؛ هنگامی که رهبران فرانسه، آلمان و بریتانیا در آستانه سفر حسن روحانی به نیویورک در بیانیه مشترکی با تکرار ادعاهای آمریکا و عربستان اعلام کردند که ایران مسئول حمله به تاسیسات نفتی عربستان سعودی است، در این بیانیه آمده بود: «روشن است که ایران پشت حمله به تاسیسات نفتی عربستان قرار دارد. هیچ توضیح احتمالی دیگری وجود ندارد».

شوک دوم در ادامه بیانیه آمده بود: «زمان آن فرا رسیده است که ایران مذاکرات درازمدت برای برنامه اتمی و امنیت منطقه از جمله برنامه موشکی خود را بپذیرد».

شوک سوم هم هشدار و تهدید به خروج از برجام بود که توسط روزنامه بریتانیایی گاردین علنی شد. گاردین روز جمعه، پنجم مهرماه، در گزارشی به نقل از منابع خود خبر داد که اتحادیه اروپا در مورد خروج از برجام به جمهوری اسلامی هشدار داده و مقامات اروپایی تصریح کرده‌اند که توافق هسته‌ای در حال حاضر با تنفس مصنوعی زنده است.

به نوشته گاردین این خبر هنوز به طور رسمی اعلام نشده است اما روز چهارشنبه سوم مهرماه، در نیویورک به طور خصوصی به مقامات ایران داده شده است. احتمال اینکه این خبر مستقیما به حسن روحانی منتقل شده باشد کم نیست اما حتی اگر به مقام دیگری نیز اعلام شده باشد قطعا به سرعت به رئیس جمهور ایران رسیده و اینجاست که خنده های روحانی معنادار می شود.

آن طور که در این گزارش آمده است،‌ مقامات اروپایی در هفته‌ای که گذشت در نیویورک به مقامات جمهوری اسلامی هشدار داده‌اند که گامی دیگر از طرف ایران برای خروج از برجام این اتحادیه را وادار به کناره‌گیری از توافق اتمی خواهد کرد.

پیشتر سه کشور اروپایی عضو برجام، آلمان، بریتانیا و فرانسه در مورد این هشدار توافق کرده بودند. هفته گذشته رهبران قدرت‌های اروپایی و ایران که برای شرکت در نشست مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک بودند با یکدیگر ملاقات کردند و اروپاییان خواستار پایبندی ایران به تعهداتش در برجام شدند.

گاردین به نقل از یک منبع اروپایی گفته است: «ایران می‌گوید که گام‌هایی که برداشته بازگشت‌پذیر است اما اگر با برداشتن این گام‌ها به ساخت اسلحه اتمی دست بزند، این دیگر بازگشت‌پذیر نیست.»

به نوشته گاردین، اتحادیه اروپا به دولت ایران هشدار داده است که در واکنش به حرکت بعدی در کاهش تعهدات این کشور در برجام، مکانیسم رسمی حل و فصل اختلاف در مورد عدم عمل به تعهدات را به جریان خواهد انداخت.

شاید هم در واکنش به این پیام بود که رهبر جمهوری اسلامی در دیدار با خبرگان، حرف‌ دولت‌های اروپایی ها را «پوچ» خواند و گفت باید به‌کلی از اروپا قطع امید کرد.

این در حالی است که اروپا پس از خروج آمریکا از برجام با وجود فشار های ایالات متحده به این توافقنامه پایبند ماند، تا جایی که برخی از رسانه ها از ایجاد شکاف میان اروپا و آمریکا نوشتند.

چرا اروپایی‌ها ایران را تهدید کردند

جمهوری اسلامی در واکنش به خروج آمریکا از برجام و ناتوانی اروپا در ایجاد ساز و کاری برای تجارت با ایران در سه مرحله تعهدات خود در توافق برجام کاهش داده است. مقامات ایرانی اروپاییان را به کوتاهی در عمل به تعهداتشان متهم کرده و اعلام کرده‌اند که اروپا باید به نحوی خسارات ناشی از خروج ایالات متحده را جبران کنند. دولت ایران اصرار دارد که گام‌هایی که تا کنون در کاهش تعهداتش برداشته ناقض توافق برجام نیست و در متن توافق پیش‌بینی شده است.

نخستین گام کاهش تعهدات برجامی ایران، عبور از محدودیت میزان نگهداری مواد هسته‌ای و آب‌سنگین بود که در تاریخ ۱۰ تیر محمد جواد ظریف تایید کرد ذخایر اورانیوم غنی شده ۳.۶۷ درصد ایران از ۳۰۰ کیلوگرم عبور کرده است. در گام دوم، ایران در تاریخ ۱۶ تیر سطح غنی‌سازی خود را به بیش از ۳.۶۷ درصد رساند که فراتر از سطح توافق سال ۲۰۱۵ است. در گام سوم نیز بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران روز شنبه ۱۶ شهریورماه اعلام کرد که ایران چهار اقدام از جمله گازدهی به سانتریفوژ نسل جدید «IR6s» را به مرحله اجرا می‌گذارد.

دولت ایران گفته است که کمتر از شش هفته دیگر گام بعدی در کاهش تعهدات خود را بر خواهد داشت و این تهدید باعث هشدار کشورهای اروپایی شده است.

تهدید کشورهای اروپایی در خصوص خروج از برجام می‌تواند از طریق «مکانیسم ماشه» انجام شود. بر این اساس مکانیسم که بخشی از توافق هسته‌ای برجام است اگر هر یک از کشورهای امضاء کننده توافق هسته ای به این نتیجه برسند که ایران توافق را نقض کرده است می‌توانند طی مدتی کمتر از ۶۵ روز پرونده ایران را به شورای امنیت ارجاع دهند و این نهاد ممکن است از سرگیری سریع تحریم‌ها علیه ایران را تصویب کند.

توافقنامه‌ای که ایران و کشورهای ۱+۵ در سال ۲۰۱۵ به تصویب رساندند، اکنون با مخاطرات بسیاری روبرو شده و حتی احتمال لغو آن مطرح شده است، طرف های اروپایی در این مدت تلاش زیادی برای یافتن راهی برای مذاکره ایران و آمریکا و حفظ برجام انجام دادند، اما تنش ها در منطقه و عدم انعطاف مقامات ایرانی و آمریکایی باعث شده که تمامی تلاش ها بی نتیجه بماند. قطعا پایان برجام به نفع طرف های درگیر خصوصا ایران نیست، اگرچه ایران عملا در این مدت در زمین مخالفان برجام و طرفداران فشار حداکثری بازی کرده است.