زیتون ـ شیوا نظرآهاری: ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی، صبح روز گذشته در جمع خبرنگاران از راه‎اندازی اپراتورهای وی‌پی‌ان رسمی در کشور خبر داد و گفت که در حال حاضر کارگروهی مشغول تهیه آیین‎نامه و دستورالعمل برای تعیین سطح دسترسی به اینترنت و فیلترینگ است. 

فیروزآبادی همچنین با اشاره به اینکه اقتصاد وی‎پی‎ان در حال حاضر به اقتصاد بزرگی در کشور تبدیل شده است گفت «با مسئولیت دادستانی و وزارت ارتباطات قرار است با ایجاد اپراتورهای رسمی وی‎پی‎ان در کشور، وی‌پی‌ان طبق مقرراتی مشخص واگذار شود تا استفاده از آن در کشور ساماندهی شود.»

در صورت عملی شدن این طرح، کاربران اینترنت نه تنها در هنگام ورود به اینترنت مورد شناسایی قرار می‏‌گیرند، بلکه میزان دسترسی آنها به محتوا نیز براساس شغل و یا طبقه اجتماعی‎شان تعیین خواهد شد. 

امیر رشیدی، کارشناس اینترنت در گفتگو با «زیتون»، این مساله را در ادامه طرحی دانسته است که سال‏‌هاست تحت عنوان «شبکه ملی اطلاعات» مطرح شده و یکی از اهداف اصلی آن احراز هویت کاربران اینترنتی است.

از فیلترینگ هوشمند تا وی‌پی‌ان رسمی

اعلام دبیر شورای عالی فضای مجازی مبنی بر راه‏‌اندازی اپراتورهای وی‎پی‎ان رسمی و در کنترل گرفتن اقتصاد مربوط به آن، خبر جدیدی نیست و آنطور که از شواهد برمی‎آید همان طرحی است که پیش‎تر تحت عنوان «فیلترینگ هوشمند» مطرح شده بود.

در مردادماه ۹۶، آذری جهرمی در جمع خبرنگاران با مطرح کردن موضوع فیلترینگ هوشمند گفته بود این مساله به طریقی انجام می‌شود که افراد با شغل‏‌های متفاوت سطح دسترسی مختلفی به اینترنت داشته باشند. جهرمی گفته بود: «برای مثال خبرنگاران نیاز به یکسری سایت‌های خبری دارند که ولو به دستور مقام قضایی فیلتر شده باشد، خبرنگاران باید بتوانند برای کسب مراتب اطلاعاتی، از این سایت‌ها استفاده کنند. زیرساخت‌های لازم فراهم شده و رفع فیلتر یوتیوب برای دانشگاهیان از جمله مقدماتی است که بتوانیم نظام فیلترینگ هوشمند را در سال‌های پیش‌رو پیاده‌سازی نهایی کنیم .»

فیلترینگ هوشمند برای اولین‌بار در اردیبهشت‎ماه ۱۳۹۳ توسط محمود واعظی، وزیر وقت ارتباطات و فنآوری اطلاعات دولت حسن روحانی مطرح شد. طبق این طرح قرار بود که تنها بخش‏هایی از یک وب‏سایت که دارای محتوای مجرمانه هستند فیلتر شده و بقیه بخش‏های سایت قابل دسترسی باشند.

امیر رشیدی کارشناس اینترنت در خصوص طرح وی‌پی‌ان رسمی می‌گوید:«اگر این طرح اجرا شود، ایران احتمالا اولین کشور در دنیا خواهد بود که دسترسی به اینترنت را براساس طبقه اجتماعی افراد محدود می‏‌کند.» او با بیان اینکه در صورت اجرای این طرح شاهد بروز رانت و فسادهای جدی خواهیم بود، می‎گوید این حمله‏‌ای بزرگ به آزادی‎های اینترنتی و دسترسی به اینترنت است.

فیلترینگ هوشمند برای اولین‌بار در اردیبهشت‎ماه ۱۳۹۳ توسط محمود واعظی، وزیر وقت ارتباطات و فنآوری اطلاعات دولت حسن روحانی مطرح شد. طبق این طرح قرار بود که تنها بخش‏هایی از یک وب‏سایت که دارای محتوای مجرمانه هستند فیلتر شده و بقیه بخش‏های سایت قابل دسترسی باشند.

رشیدی می‌گوید:«طبقه‏‌بندی افراد بر اساس شغل یا جایگاه اجتماعی برای دسترسی به اینترنت به این معنا که مثلا اگر دکتر باشید می‏‌توانید از یوتیوپ استفاده کنید و اگر کارگر باشید، نه! باعث می‌شود در طولانی‏ مدت افراد در طبقات اجتماعی مختلف در صورتی که فرض کنیم به هیچ شکل دیگری از اینترنت دسترسی نداشته باشند، با دنیاهای متفاوتی مواجه شوند و همین باعث فاصله‏‌گذاری در اجتماع می‌شود.»

این کارشناس امنیت شبکه در پاسخ به اینکه آیا استفاده از این وی‌پی‌ان رسمی می‏‌تواند امنیت افراد را در فضای مجازی با خطر مواجه کند یا نه می‏‌گوید:«طبیعی است که وقتی شما از این وی‎پی‎ان استفاده می‏‌کنید، کسی که به شما این دسترسی را داده است می‌تواند تمام فعالیت‌هایتان را رصد کند. از محتوایی که می‌بینید تا فعالیت‌هایی که انجام می‌‏دهید. بنابراین حریم خصوصی شما در معرض خطر جدی خواهد بود چراکه تمام محتوای اینترنتی شما در دسترس آنها است.»

شبکه ملی اطلاعات چیست؟

شبکه ملی اطلاعات که در واقع طرح مادر خرده طرح‌های نظارت و سانسورِ در جریان است عمری بیش از یک دهه دارد. براساس تبصره ۲ ماده ۴۶ قانون برنامه پنج توسعه، «شبکه ملی اطلاعات شبکه‌ای مبتنی بر قرارداد اینترنت به همراه سوییچ‏ها، مسیریاب‎ها و مراکز داده‏ای است به صورتی که درخواست‏های دسترسی داخلی و اخذ اطلاعاتی که در مراکز داده داخلی نگهداری می‌شوند به هیچ‏وجه از خارج کشور مسیریابی نشده و امکان ایجاد شبکه‌های اینترنت خصوصی و امن داخلی در آن فراهم است.»

ایده‌‏ای که اولین‌بار در سال ۱۳۸۴ تحت عنوان اینترنت ملی و بعدتر شبکه ملی اینترنت در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مطرح و مطالعات آن در دولت نهم انجام شد و قرار بود تا پایان سال ۱۳۹۵ به بهره‌برداری برسد که نرسید. حالا اما به نظر می‌رسد تا حد زیادی تکمیل شده است.

در سال‏‌های گذشته مقام‏‌های مختلفی در ایران با اشاره لزوم تسریع روند راه‏‌اندازی شبکه ملی اطلاعات، آن را یکی از مهم‎ترین نیازهای کشور برای مقابله با مخاطرات امنیتی دانسته بودند. آیت‎الله خامنه‌ای در یک سخنرانی‏‌ در سال ۹۶ با بیان اینکه «فضای مجازی خیلی مهم است و آنچه از همه مهم‌تر است، مسئله شبکه ملی اطلاعات است» نسبت به عدم راه‌‏اندازی این شبکه ابراز نارضایتی کرده و گفته بود: «امروز فضای مجازی مخصوص ما نیست و همه دنیا با فضای مجازی درگیرند و کشورهایی که شبکه ملی اطلاعات درست کرده و فضای مجازی را به نفع خودشان و ارزش‌های موردنظر خودشان کنترل کرده‌اند، یکی دوتا نیستند. متأسفانه در زمینه شبکه ملی اطلاعات در کشور کوتاهی شده و کاری که باید انجام گیرد، انجام نگرفته است.»

همچنین جعفری دولت آبادی دادستان تهران در مصاحبه‏‌ای شفافیت در فضای مجازی، ایجاد و راه‌اندازی شبکه ملی ارتباطات و مدیریت فضای مجازی را تضمین‌کننده حقوق شهروندی دانسته بود.

شبکه ملی اطلاعات هرچند به طور کامل به بهره‏‌برداری نرسیده است اما نسخه اولیه آن که شامل مرکز تبادل ترافیک داده زیرساخت در سال ۹۶ و پس از فیلترینگ گسترده تلگرام و دیگر شبکه‌های اجتماعی در پی ناآرامی‌های گسترده در چندین شهر ایران، رونمایی شد. براساس آن کاربران بر اساس استفاده از محتوای داخلی و خارجی، تفکیک شده و در صورت استفاده از ترافیک داخلی هزینه کمتری را پرداخت می‌کنند و در همان حال استفاده از ترافیک خارجی هم با کاهش سرعت و هم با افزایش هزینه همراه است.

احراز هویت کاربران الزامی است

 پیش از آن و در شهریورماه ۹۵ نصرالله جهانگرد معاون وزیر ارتباطات همزمان با افتتاح شبکه ملی اطلاعات از احراز هویت الزامی همه کاربران در شبکه ملی اطلاعات خبر داد و گفت در شبکه ملی اطلاعات کلیه اتصالات به شبکه ثابت و سیار کشور دارای هویت واحدی خواهند بود و اگر کاربری دارای شناسه نباشد، قابلیت سرویس‌دهی به او وجود ندارد. او البته اشاره کرد که این احراز هویت به معنی زیرنظر داشتن محتوای رد و بدل شده میان کاربران نخواهد بود.

در شهریورماه ۹۵ نصرالله جهانگرد معاون وزیر ارتباطات، همزمان با افتتاح شبکه ملی اطلاعات از احراز هویت الزامی همه کاربران در شبکه ملی اطلاعات خبر داد و گفت اگر کاربری دارای شناسه نباشد، قابلیت سرویس‌دهی به او وجود ندارد

ابوالحسن فیروزآبادی دبیر شورای عالی فضای مجازی هم در بازدید از سازمان ثبت احوال کشور گفته بود: «یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های فضای مجازی کشور بحث هویت است و باید تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی برای فعالیت در فضای مجازی احراز هویت شوند.»

در همان زمان هم موضوع احراز هویت اشخاص و کنترل بر فعالیت‏‌های آنان در فضای مجازی، مخالفت‏ های بسیاری در شبکه‌های اجتماعی به دنبال داشت، آذری جهرمی، وزیر ارتباطات با تأکید بر اینکه اطلاعات افراد تنها در صورت حکم قضایی در اختیار مراجع قضایی قرار می‏‌گیرد، اعلام کرد که دولت تأکید دارد حریم خصوصی افرادی که از این شبکه استفاده می کنند باید حفظ شود. 

تراکنش مالی میلیاردی فروش فیلترشکن 

یک جستجوی ساده در گوگل، شما را به راحتی به سایت‏هایی هدایت خواهد که با اتصال به شبکه بانکی امکان خرید فیلترشکن را فراهم می‏‌کنند. با فیلترشدن بسیاری از فیلترشکن‏‌های آزاد در دو سال گذشته بازار فروش فیلترشکن در ایران به بازار پر رونق و پرسودی تبدیل شده است.

سپیده حبیبی، عضو انجمن صنفی کسب‌وکارهای اینترنتی چندی پیش در گفتگویی با ایرنا گردش مالی این فعالیت را بسیار بالا دانسته و گفته بود براساس یک تخمین کلی تراکنش مالی خرید فیلترشکن بین ۵۰ میلیارد تومان در ماه و ۶۰۰ میلیارد تومان در سال است. 

نکته مهم این است که تمامی وب‎سایت‏های فروش فیلترشکن به درگاه بانکی متصل بوده و بدون هیچ مشکلی در حال فعالیت هستند.

فیلترکنندگان نه می‌توانند از خیر بازار پرسودی که بابت سد نهادن‌شان بر گردش آزاد اطلاعات شکل گرفته بگذرند و نه از وسوسه کنترل و نظارت ارتباطات. از این رو بی‌توجه به نقض غرض و متناقض بودن این کار و متلک‌های کاربران در فضاهای مجازی، رسما پا در بازار وی‌پی‌ان گذاشتند

رضا الفت‌نسب، دبیر اتحادیه کسب‌وکارهای فضای مجازی با اشاره به اینکه اصل بازار وی‌پی‌ان در دست کسانی است که در سطح ماجرا دیده نمی‌شوند و با افرادی که زیرساخت‌ها را در اختیار دارند، ارتباط دارند، به ایرنا گفته بود:« وب‌سایت‌های فروش VPN هر روز مسدود می‌شوند، اما دوباره و به‌سرعت به یک درگاه بانکی دیگر وصل می‌شوند. این‌ها نیازی به سرمایه خاصی ندارند، اما اینکه به جایی وصل باشد و از طریق آن و بدون دردسر به فعالیت ادامه دهد، سرمایه اصلی این کار است.»

حال به نظر می‌رسد که فیلترکنندگان نه می‌توانند از خیر بازار پرسودی که بابت سد نهادن‌شان بر گردش آزاد اطلاعات شکل گرفته بگذرند و نه از وسوسه کنترل و نظارت ارتباطات و محتوی‌های تولیدی و رد و بدل شده. از این رو بی‌توجه به نقض غرض و متناقض بودن این کار و متلک‌های کاربران در فضاهای مجازی، رسما پا در بازار وی‌پی‌ان گذاشتند، جایی که به دلیل ماهیتش برخلاف سایر بخش‌ها در انحصار آنان نیست تا متاع خودشان را به بازار ببرند و به هر قیمتی که شده بفروشند.