راستی‌آزمایی ادعای دولت درباره درآمد بنزین

زیتون ـ جلیل فقیهی: افزایش قیمت بنزین در هفته گذشته جرقه شروع اعتراضاتی کم‌سابقه در ایران شد. گزارش‌های اولیه بیانگر کشته شدن دست‌کم ۱۰۰ نفر از مردم در این اعتراضات است. به علاوه، در اقدامی بی‌سابقه دسترسی به اینترنت در ایران برای بیش از یک هفته قطع شد. با وجود قطعی اینترنت و سانسور شدید اخبار، هنوز اطلاع دقیقی از جزئیات اعتراضات در دسترس نیست. با این حال، به نظر می‌رسد عمده اعتراضات در شهرها و محلاتی صورت گرفته که ساکنین آنها از اقشار کم‌برخوردارتر جامعه هستند. 

جدای از این، افزایش یکباره قیمت بنزین باعث بوجود آمدن این شائبه شد که کفگیر دولت به ته دیگ خورده و راهی به جز افزایش قیمت بنزین برای جبران کسری بودجه دولت باقی نمانده است. در این نوشته سعی شده است که این ادعا بررسی شود.

به علاوه، بدون واکاوی دلایل اعتراضات و خشم ـ به حق ـ مردم از تصمیم دولت، نگاه گذرایی می‌اندازیم به برخی از شاخص‌های اقتصادی مرتبط به موضوع.

درآمد حاصل از افزایش قیمت بنزین چقدر است؟

با افزایش قیمت بنزین، درآمد دولت در ازای فروش هر لیتر بنزین سهمیه‌ای ۵۰۰ تومان، و به ازای هر لیتر بنزین آزاد ۲۰۰۰ تومان است. اما از آنجا که پیش‌بینی دقیق مصرف بنزین در آینده مقدور نیست، از این‌رو محاسبه دقیق میزان درآمدهای دولت از محل افزایش قیمت بنزین نیز میسر نخواهد بود. با این‌حال، با نگاهی به میزان مصرف بنزین تا پیش از افزایش قیمت اخیر، می‌توان تخمینی از درآمدهای دولت ارائه کرد.

 میزان درآمد دولت از محل افزایش قیمت بنزین حدود ۳۵ هزار میلیارد تومان در سال خواهد بود. البته در این محاسبه فرض شده است که میزان مصرف بنزین در سال آینده تغییر نکند.

به گفته حسن روحانی، سال گذشته مصرف روزانه بنزین در کشور حدود ۹۷ میلیون لیتر بوده است. برخی دیگر از آمار و ارقام رسمی نیز موید چنین ادعایی هستند. این به معنی مصرف حدود ۳۵ میلیارد لیتر بنزین در سال است. برخی تخمین‌ها نشان می‌دهد میانگین وزنی افزایش قیمت هر لیتر بنزین ۱۰۰۰ تومان است. منظور از میانگین وزنی، سهم نهایی افزایش قیمت از افزایش ۵۰۰ تومانی قیمت سهمیه‌ای و ۲۰۰۰ تومانی قیمت آزاد است.

در نتیجه، میزان درآمد دولت از محل افزایش قیمت بنزین حدود ۳۵ هزار میلیارد تومان در سال خواهد بود. البته در این محاسبه فرض شده است که میزان مصرف بنزین در سال آینده تغییر نکند.

هزینه یارانه معیشتی چقدر است؟

علی‌رغم اینکه میزان دقیق درآمد حاصل از افزایش قیمت بنزین، حتی برای دولت، مشخص نیست و می‌تواند بر اساس تغییر میزان مصرف بنزین با تغییراتی همراه باشد، با وجود این، میزان پول پرداختی برای «یارانه حمایت معیشتی»، لااقل برای دولت باید مشخص باشد. دولت اعلام کرده است که تمام درآمد حاصل از افزایش قیمت بنزین به این طرح اختصاص خواهد یافت. در این نوشته تلاش می‌شود این ادعای دولت راستی‌آزمایی شود.

به نظر می‌رسد افزایش قیمت بنزین به این شکل و در این ابعاد قرار نیست کسری بودجه دولت را جبران کند. پیش‌بینی «شورای سران قوا» از میزان کسری بودجه در سال جاری حدود ۷۶ هزار میلیارد تومان است و باید از ۴ منبع تامین شود: صندوق توسعه ملی، حساب ذخیره ارزی، انتشار اوراق و مولدسازی دارایی‌ها.

براساس گزارش‌های منتشر شده، رقم یارانه پرداختی به هر خانواده در هر ماه به این طریق خواهد بود: « خانواده‌های ۱ نفره ۵۵ هزار تومان»، « خانواده‌های ۲ نفره ۱۰۳ هزار تومان»، « خانواده‌های ۳ نفره ۱۳۸ هزار تومان»، « خانواده‌های ۴ نفره ۱۷۲ هزار تومان» و « خانواده‌های ۵ نفره و بیشتر ۲۰۵ هزار تومان».

از طرفی، به گفته مقامات دولتی قرار است این یارانه به ۱۸ میلیون خانواده، یا ۶۰ میلیون نفر، پرداخت شود. به نظر می‌رسد، منظور از ۶۰ میلیون نفر، ۷ دهک پایین درآمدی و بخشی از دهک درآمدی ۸ باشند. به دهک‌های ۹ و ۱۰ یارانه تعلق نمی‌گیرد.

از آنجا که میزان یارانه پرداختی، با توجه به تعداد افراد خانواده تغییر می‌کند، بنابراین باید نگاه دقیق‌تری به تعداد افراد خانواده در دهک‌های ۱ تا ۷ بیاندازیم. در مجموع، حدود ۸ درصد از خانواده‌ها ۱ نفره‌اند، حدود ۲۰ درصد از خانواده‌ها ۲ نفره‌اند، حدود ۲۷ درصد از خانواده‌ها ۳ نفره‌اند، حدود ۲۸ درصد از خانواده‌ها ۳ نفره‌اند، و در نهایت حدود ۱۵ درصد از خانواده‌ها ۵ نفره یا بیشترند.

با فرض پرداخت یارانه به ۷ دهک پایینی، دولت در هر ماه حدود ۲۶۰۰ میلیارد تومان یارانه پرداخت خواهد کرد. این رقم چیزی در حدود ۳۱ هزار میلیارد تومان در سال است. با فرض اینکه نیمی از دهک هشتم نیز یارانه دریافت کنند، مجموع یارانه پرداختی به دست‌کم ۳۳ هزار میلیارد تومان در سال افزایش خواهد یافت.

با توجه با درآمد حدود ۳۵ هزار میلیارد تومانی دولت از محل افزایش قیمت بنزین و هزینه ۳۱ تا ۳۳ هزار میلیارد تومانی یارانه‌های جدید، به نظر می‌رسد در نهایت حدود ۲ تا ۴ هزار میلیارد تومان عاید دولت خواهد شد.

نتیجه آنکه، به نظر می‌رسد افزایش قیمت بنزین به این شکل و در این ابعاد قرار نیست کسری بودجه دولت را جبران کند. پیش‌بینی «شورای سران قوا» از میزان کسری بودجه در سال جاری حدود ۷۶ هزار میلیارد تومان است و باید از ۴ منبع تامین شود: صندوق توسعه ملی، حساب ذخیره ارزی، انتشار اوراق و مولدسازی دارایی‌ها.

بنابراین سوالی که اینجا مطرح می‌شود این است که اصولا چه نیازی به افزایش قیمت بنزین بود. به بیان دیگر، اگر قرار است دولت همان پولی را که در ازای افزایش قیمت بنزین به‌دست می‌آورد، به شکل یارانه به مردم پرداخت کند،‌ اصولا هدف از این کار چیست؟ 

پیشتر گفته شد که هدف اصلی از افزایش قیمت بنزین، می‌تواند جلوگیری از قاچاق سوخت، و از آن مهمتر بازتوزیع منابع کشور به نفع طبقات فرودست باشد. البته اینکه محتوای طرح جدید دولت، و از آن مهم‌تر طریقه اجرای آن چقدر با این اهداف همخوانی دارد را باید در نوشته دیگری بررسی کرد. در این نوشته اما، نگاه دقیق‌تری انداخته‌ایم به وضعیت اقتصادی طبقه فقیر جامعه و تاثیر احتمالی افزایش قیمت بنزین بر زندگی آنها.

در شهرها، کل هزینه ماهانه یک خانواده فقیر، حدود ۷۷۰ هزار تومان است. این رقم برای یک خانواده متعلق به دهک دهم (ثروتمندترین دهک) حدود ۹.۵ میلیون تومان در ماه است. یعنی هزینه زندگی یک خانواده ثروتمند به طور متوسط ۱۲ برابر بیشتر از یک خانواده فقیر است. این رقم در کشورهای توسعه یافته حدود ۶ الی ۸ است. از سال ۹۰ تا به امروز، اختلاف سطح زندگی دو سر طیف در ایران به تدریج زیاد شده است.

در قضیه بنزین، می‌توان از دو زاویه به موضوع نگاه کرد: مقایسه تعداد خودروهای شخصی در میان خانواده‌های متعلق به دهک‌های اول و آخر درآمدی، و نیز سهم هزینه حمل و نقل از کل هزینه‌های خانواده‌های متعلق به دو سر طیف. 

در رابطه با تعداد خودروی شخصی: تنها حدود ۹ درصد از خانواده‌های شهری متعلق به پایین‌ترین دهک درآمدی صاحب خودروی شخصی هستند، این در حالی‌ است که بیش از ۸۸ درصد از خانواده‌های شهری دهک دهم صاحب دست‌کم یک خودرو هستند. تعداد افراد صاحب خودرو در روستاها به مراتب کمتر از شهرهاست. 

به علاوه، یک خانواده متعلق به کم‌برخوردارترین دهک درآمدی ماهانه در حدود ۱۸ هزار تومان برای خدمات حمل و نقل هزینه می‌کند. این در حالی است که هزینه حمل و نقل برای یک خانواده متعلق به ‌برخوردارترین دهک درآمدی در حدود یک میلیون و ۲۳۰ هزار تومان در ماه است. این احتمالا به این معنی است که اعضای برخوردارتر جامعه هم بیشتر از وسائل نقلیه استفاده می‌کنند و هم کیفیت وسائل نقلیه‌ای که استفاده می‌کنند بهتر است (استفاده از خودروی شخصی و تاکسی). 

هزینه حمل و نقل، تنها حدود ۲ درصد از مجموع هزینه‌های خانواده‌های دهک اول است، این عدد برای خانواده‌های دهک دهم در حدود ۱۳ درصد است.

نتیجه آنکه، افزایش قیمت بنزین باعث افزایش متنابه هزینه زندگی طبقات فرادست جامعه می‌شود، در حالی که طبقات فرودست جامعه به دلیل استفاده محدودی که از وسایل نقلیه شخصی دارند، چندان از افزایش قیمت بنزین متاثر نمی‌شوند.

گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد طبقات ثروتمند جامعه ۲۳ برابر طبقات فرودست جامعه از یارانه بنزین بهره‌مند می‌شدند.

از سوی دیگر، اطلاعات مرکز آمار نشان می‌دهد، متوسط درآمد یک خانواده دهک اولی حدود ۸۸۰ هزار تومان است، در حالی که این رقم برای خانواده‌های دهک اول بیش از ۱۲ میلیون تومان است. این به این معنی است که یارانه جدید تقریبا ۱۵ درصد به درآمدهای خانواده‌های دهک اول اضافه می‌کند.

با توجه به نکات گفته شده، به نظر می‌رسد درصورت استمرار پرداخت یارانه‌های جدید ـآنطور که دولت وعده داده است- افزایش قیمت بنزین در نهایت بیشتر به نفع طبقات فرودست جامعه و به ضرر طبقات برخوردارتر جامعه باشد. اما این تنها یک روی ماجراست؛ طبقات فرودست جامعه در طی همه این سال‌ها فقیر و فقیرتر شده‌اند. تورم یکی دو سال اخیر نیز توان آنها را بیش از پیش تحلیل برده است. در کنار این عوامل، فساد افسارگسیخته، کاهش اعتماد عمومی به سیاست‌مداران و از همه مهم‌تر ابهام درباره آینده، طاقت و باور بسیاری از مردم را، حتی نسبت به طرح‌هایی که شاید بتواند به نفع آنها تمام شود، زائل کرده است.