تهران در کجای روابط مسکو ـ واشنگتن قرار دارد؟

زیتون ـ نیلوفر سعیدی: سفر سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه به واشنگتن و دیدار او با همتای آمریکایی‌اش مایک پمپئو و رئیس جمهور دونالد ترامپ٬ رویداد دیپلماتیک مهمی است که نشان می‌دهد دو قدرت بزرگ جهان یعنی آمریکا و روسیه٬ با وجود همه‌ی خصومت‌ها و اختلافات٬ تمایل دارند از ظرفیت گفتگو ابزارهای دیپلماتیک نیز بهره بگیرند.

در دیدار ترامپ و لاوروف پشت درهای بسته٬ طیف گسترده‌ای از موضوعات مهم مورد بررسی قرار گرفت و از مسائلی نظیر تسلیحات چین٬ وضعیت هسته یا و موشکی کره‌شمالی٬ انتخابات آمریکا٬ فلسطین٬ لیبی٬ تعهدات ترکیه در ادلب و ابعاد مختلف بحران سوریه سخن گفته شده اما بر اساس آن چه که در بیانیه‌ی کاخ سفید آمده و همچنین بر اساس گفته‌های لاوروف٬ ایران نیز یکی از محورهای گفتگوی اتاق بیضی شکل بوده است.

ترامپ با انتشار تویتی در این باره نوشت: « دیدار بسیار خوبی با سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه و نمایندگان روسیه داشتم. درباره بسیاری از موارد از جمله تجارت، ایران، کره شمالی، معاهده منع اشاعه تسلیحات اتمی، معاهده کنترل تسلیحات هسته‌ای و مداخله در انتخابات گفت‌وگو کردیم. امیدوارم مذاکراتمان در آینده نزدیک ادامه پیدا کند.»

دونالد ترامپ٬ نام ایران را در کنار نام کره‌ی شمالی و قبل از این کشور هسته‌ای قرار داده و احتمالا خواسته نشان دهد٬ بحث بر سر ایران تا چه اندازه برای او اهمیت دارد.

اگر چه رئیس دستگاه دیپلماسی روسیه٬ صحبت در مورد مداخله در انتخابات را تکذیب کرد اما در وصف چند و چون گفتگو با ترامپ در مورد برنامه هسته‌ای ایران٬ تنها به بیان این موضوع اکتفا کرد: « روسیه هر آن چه در توان دارد برای حفظ توافق هسته‌ای ایران به کار خواهد گرفت.»

حالا در آستانه‌ی سفر حسن روحانی به ژاپن و در شرایطی که قرار است رئیس جمهور ایران٬ احتمالا در پایان آذرماه به منظور دیدرا با شینزو آبه نخست وزیر ژاپن و حل بن‌بست موضوع هسته‌ای ایران با آمریکا به توکیو سفر کند٬ دستیابی به مفاد و محتوای دیدار لاوروف با ترامپ و پمپئو٬ می‌تواند برای ایران مهم باشد.

این سوال مطرح است که آیا روسیه برای ایران کاری انجام خواهد داد؟ دست‌یافتن به پاسخی مناسب برای این سوال٬ از طرفی با موقعیت روسیه و میزان توانایی‌های این کشور در ارتباط است و از طرف دیگر٬ با ماهیت روابط تهران – مسکو.

روابط ایران و روسیه٬ استراتژی یا تاکتیک؟

ایرانی‌ها٬ خاطرات خوبی از روابط روسیه و ایران در دوران حکومت قاجارها و پهلوی در خاطر ندارند و معتقدند که روسیه یک رفیق قابل اعتماد نیست. آنهایی که تاحدودی به روس‌ها بدبین هستند٬ رویدادهای تاریخی دور را نقل می‌کنند و به اتفاقاتی مانند اشغال ایران در جنگ جهانی دوم و فشار بر ایران برای انعقاد قراردادهایی مثل ترکمنچای و گلستان یاد می‌کنند. اما در همین حال٬ این نکته نیز مطرح می‌شود که روابط کشورها٬ باید از چنگ گذشته‌گرایی تاریخی رها شو تا توسعه پیدا کند.

چرا روسیه فقط در روندی سخت و فرسایشی حاضر شد سامانه موشکی اس ۳۰۰ را به ایران بفروشد٬ اما به راحتی سیستم موشکی اس ۴۰۰ را به ترکیه و عربستان سعودی فروخت.

در نگرش مقامات و کارشناسان ایرانی به روابط تهران ـ مسکو٬ دو قطب متفاوت و مخالف وجود دارد. دسته‌ی نخست٬معتقدند که روابط ایران و روسیه در یک سطح تاکتیکی است و نهایتا در شرایط ایده‌ال٬ می تواند با عبارت «همسویی گذرای منافع» تعریف شود. اما دسته‌ی دوم بر این باورند که روابط ایران و روسیه در سطحی است که می‌توان آن را همچون یک رابطه‌ی استراتژیک و پایدار توصیف کرد.

کارشناسانی که منتقد شیفتگی حاکمیت و سپاه قدس در برابر روسیه هستند٬ به این مساله اشاره می‌کنند که چرا روسیه فقط در روندی سخت و فرسایشی حاضر شد سامانه موشکی اس ۳۰۰ را به ایران بفروشد٬ اما به راحتی سیستم موشکی اس ۴۰۰ را به ترکیه و عربستان سعودی فروخت. همچنین از این مساله انتقاد می‌شود که روسیه برای تجهیز نیروگاه هسته‌ای بوشهر٬ با تعلل و تاخیر به وعده‌های خود عمل کرده و در ماجرای برجام نیز٬ به اندازه‌ی کافی به ایران کمک نکرده است.

تاثیر قاسم سلیمانی بر پوتین٬ واقعیت یا تصور؟

در ظاهر امر٬ در تحولات سیاسی مهم خاورمیانه و به ویژه در جریان بحران سوریه٬ بالاترین میزان هماهنگی و همکاری در روسیه و ایران در جریان بوده‌است. گفته می‌شود٬ این هماهنگی و حمایت ایران و روسیه بود که مانع از سقوط رژیم بشار اسد شد. این موضوع نه تنها از سوی آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها مورد تاکید قرار گرفته بلکه بارها از جانب سران دولت سوریه نیز تایید شده. با وجود این در رسانه‌های حاکمیتی ایران گاه روایت های اغراق‌شده ای مانند این وجود دارد که سوریه در حال سقوط بود و این قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس بود که با سفر به مسکو٬ شخصا با ولادیمیر پوتین دیدار کرده و او را اقناع کرد به شکل جدی٬ از توان نظامی روسیه استفاده کند و اجازه ندهد سوریه سقوط کند. اما کارشناسان روابط بین‌الملل بر این عقیده‌اند که حضور روسیه در ماجرا سوریه٬ به مسائل مهمی همچون معادلات نظامی در دریای مدیترانه و نفوذ روسیه در طارطوس و لاذقیه ربط دارد و نیازی به این نیست که قاسم سلیمانی یا فرد دیگری٬ پوتین را برای دفاع از دولت سوریه٬ اقناع کند.

آیا روابط ایران و روسیه٬ امکان رشد و توسعه دارد؟

گروهی از مسئولین و تحلیل‌گران همسو با جریان حاکمیت و تفکر موسوم به «مقاومت»٬ چنین می‌اندیشند که مبارزه‌ی ایران و روسیه در برابر داعش و دیگر دشمنان اسد٬ زمینه‌ای برای تعمیق روابط به وجود آورده است. اما تحلیل‌گران سیاسی می‌گویند٬ منطق حاکم بر روابط بین‌الملل٬ از جنس منافع اقتصادی است و رابطه‌ای که منجر به سود اقتصادی نشود٬ جاذبه‌ی خاصی برای کشورها ندارد. بر این اساس٬ در حال حاضر٬ روابط اقتصادی بین روسیه و ایران٬ مطلقا در سطحی نیست که بتواند بر منافع دو طرف٬ تاثیر خاصی بگذارد.

آمار و ارقام رسمی نشان می‌دهد که ایران٬ حتی در مقایسه با کشورهای منطقه٬ مبادله‌ی تجاری قابل توجهی با روسیه ندارد و برخلاف برخی تصورات٬ دست کم از منظر اقتصادی٬ رابطه با ایران سود چندانی برای روسیه ندارد.

آمار و ارقام رسمی نشان می‌دهد که ایران٬ حتی در مقایسه با کشورهای منطقه٬ مبادله‌ی تجاری قابل توجهی با روسیه ندارد و برخلاف برخی تصورات٬ دست کم از منظر اقتصادی٬ رابطه با ایران سود چندانی برای روسیه ندارد.

به گفته مهدی سنایی، سفیرسابق جمهوری اسلامی ایران در روسیه «مبادلات بازرگانی ایران به روسیه تنها ۴ دهم درصد مبادلات بازرگانی خارجی بزرگ‌ترین کشور جهان را تشکیل می‌دهد که با ایران از طریق دریای خزر مرز دریایی دارد و نسبت به روابط گسترده سیاسی، امنیتی و اقتصادی دو کشور، رقمی ناچیز به حساب می‌آید.»

همچنین بر اساس گزارش سازمان گمرک روسیه، ایران با روسیه در سال ۲۰۱۸ یک میلیارد و ۷۴۰ میلیون دلار مبادلات بازرگانی داشته که یک میلیارد و ۲۰۷ میلیون دلار آن را صادرات به ایران و ۵۳۳ میلیون دلار٬ واردات از ایران بوده است.

در همین حال فرهاد پرند رایزن بازرگانی ایران در روسیه با اشاره به میزان مبادلات تجاری ایران و روسیه گفته است:« از زمان استقرار رایزنی بازرگانی ایران در مسکو، صادرات ایران از ۳۰۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۶ به ۵۳۳ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ افزایش یافته و مهم‌ترین کالا‌های صادراتی ایران به روسیه شامل پسته، کشمش، خرما، میوه و سبزیجات٬ مس، سیمان، و پلاستیک است.»

با آن که ایران و روسیه در بخش‌های امنیتی و دفاعی به ویژه در جریان بحران سوریه٬ همکاری‌های تنگاتنگی داشته‌اند٬ اما انگیزه‌ی اقتصادی مهم و قدرتمندی برای تقویت و توسعه‌ی روابط ندارند.

با توجه به رقم صادرات ایران به روسیه و همچنین اهمیت کالاهای صادراتی٬ می‌توان گفت که این دو کشور٬ به شکل حیاتی و مهم٬ نیاز تجاری متقابلی به همدیگر ندارند و درحالی که دولت‌های ایران و روسیه٬ تلاش‌های خود را نشان داده‌اند و انتظار بیشتری از آنان نمی‌رود٬ بخش خصوصی نیز بنا به دلایل بسیار از جمله بحران اقتصادی و شرایط پساتحریم٬ نمی‌تواند در بازار روسیه٬ کار خاصی انجام دهد. بنابراین باید گفت٬ با آن که ایران و روسیه در بخش‌های امنیتی و دفاعی به ویژه در جریان بحران سوریه٬ همکاری‌های تنگاتنگی داشته‌اند٬ اما انگیزه‌ی اقتصادی مهم و قدرتمندی برای تقویت و توسعه‌ی روابط ندارند.

بدون تردید٬ نمی توان اقتصاد ایران را با کشورهای اروپایی مهمی همچون آلمان و هلند مقایسه کرد که به ترتیب ۶۰ میلیارد دلار و ۴۷ میلیارد دلار مبادلات بازرگانی با روسیه داشته‌اند. اما دست کم می‌توان ایران را با کشورهایی همچون ترکیه و قزاقستان مقایسه کرد. حجم مبادلات تجاری روسیه و ترکیه در سال ۲۰۱۸ میلادی معادل ۲۶ میلیادر دلار و حجم مبادلات تجاری روسیه و قزاقستان نیز٬ ۱۸ میلیارد دلار بوده است. شاید بتوان در آینده و در صورت حل برخی مشکلات مربوط به ویزا و روادید بین تهران و مسکو٬ از دوپینگ توریسم برای حل این مشکل٬ کمک گرفت. در آن صورت٬ احتمالا ایران نیز بتواند به طور نسبی برای رقابت با توریسم ترکیه تلاش کند. آمارهای روزنامه‌ی انگلیسی حریت دایلی ترکیه حاکی از است که سالانه بیش از ۶ میلیون نفر گردشگر روسی به ترکیه سفر می‌کنند و این موضوع٬ نقش مهمی در توسعه صنعت توریسم ترکیه داشته اما ایران از چنین امکانی برخوردار نیست و شاید با توجه به وضعیت سیاسی فعلی٬ صرفا باید انتظار داشت که همکاری‌های روسیه و ایران در بخش دفاعی٬ نیروگاه هسته ای و موضوع سوریه ادامه پیدا کند و نباید در دیگر بخش‌ها توقعات شگرفی از این رابطه داشت.