مقدمه
به مناسبت هفتادمین سالروز تولد جناب آقای حسن یوسفی اشکوری جمعی از دوستان برای تقدیر از خدمات گذشته ایشان قرار است ویژه‌نامه‌ای منتشر کنند. برای مشارکت در این اقدام شایسته، که تقدیر از ایستادگی و خدمات آگاهی‌بخش چند دهه‌ی گذشته‌ی ایشان است، کوشش می‌کنم در این یادداشت ضمن اشاره‌ی اجمالی به سوابق خدمات ایشان، به طور مشخص به همکاری ایشان با بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان بپردازم.
آقای یوسفی اشکوری از جمله روشنفکران نواندیش تاریخ معاصر ایران است. حدود پانزده سال دوره‌ی طلبگی خود را تا سال ۱۳۵۷ در حوزه‌ی قم گذراند و در شرایط خاص بعد از انقلاب در مجلس اول به نمایندگی مردم دو شهرستان شهسوار و رامسر انتخاب شد. در این مجلس آقای یوسفی با دوستان ما از جمله مهندس بازرگان و مهندس سحابی آشنا و ارتباط پیدا کرد و این رخداد آغاز دوره‌ی جدیدی از زندگی اجتماعی او را رقم زد. نیز زمینه‌ی آشنایی و ارتباط و همکاری فرهنگی‌ـ‌اجتماعی ایشان را با روشنفکران دینی به طور عام و با فعالان ملی و مسلمان در سطح سیاسی فراهم کرد. همکاری با برخی نشریات فرهنگی چون گاهنامه‌ی احیا، دایره‌المعارف تشیع، عرضه‌ی سخنرانی‌های تاریخی و پژوهشی در انجمن اسلامی مهندسین و همکاری با بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان و در سال‌های بعد، همکاری با نشریه‌ی ایران فردا از جمله خدمات فرهنگی و پژوهشی ایشان است.
از مهم ترین رخدادهای زندگی ایشان شرکت در کنفرانس برلین در سال ۱۳۷۹ همراه با شادروان مهندس عزت‌الله سحابی است. در پی آن کنفرانس ایشان همراه با جمعی از دوستان ملی‌ـ‌مذهبی بازداشت شدند و متعاقب آن بازداشت گسترده‌ی اعضا و جمعی از علاقمندان نهضت آزادی ایران بود. در سال ۱۳۸۰ که با این جمع در زندان ۵۹ بودیم و در سلول‌های انفرادی گذراندیم؛ سلول‌هایی که کارشناسان ماندن در محیط آن را «شکنجه‌ی سفید» توصیف می‌کردند و گزارش آن خارج از ظرفیت این یادداشت است. من از نزدیک گهگاه شاهد تردد آقای یوسفی در سلول مقابل برای بازجویی‌های طولانی بودم. نهایتاً دادگاه بدوی ویژه‌ی روحانیت، حکم سنگین اعدام برای ایشان صادر کرد که در دادگاه تجدید نظر به ۷ سال و خلع لباس منجر شد. آقای یوسفی این ایام را با روحیه خوب و تولیدات فرهنگی قابل توجه صبورانه در زندان اوین گذراند و نهایتاً در سال ۱۳۸۳ آزاد شد. شاید اشاره به محور اصلی جرم ایشان در شرایط کنونی جالب و آموزنده باشد. ایشان ضمن سخنرانی‌های خود در کنفرانس برلین بر «اختیاری بودن حجاب در اسلام» تاکید کرده بود؛ هنوز این سخن طالقانی در سال ۱۳۵۸ که «حجاب نباید اجباری باشد» در فضای مجازی طنین دارد و همچنان این موضوع یکی از چالش‌های جامعه‌ی ما است. در این شرایط آقای یوسفی در شهر کلن آلمان ساکن شد و به خدمات فرهنگی‌ـ‌اجتماعی، به ویژه در زمینه‌های دین‌پژوهی و تاریخ، به آگاهی‌بخشی ادامه می‌دهد و آثار ارزشمندی در این مدت منتشر کرده است. همچنین در این زمینه‌ها در جلسات سخنرانی به دعوت اعضا و علاقمندان نهضت آزادی ایران در اروپا شرکت می‌کند که در فضای مجازی مورد توجه علاقمندان قرار دارد.
همکاری با بنیاد
بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان در سال ۱۳۷۴ به همت جمعی از یاران دیرین آن زنده یاد از جمله مرحومان دکتر یدالله سحابی، دکتر احمد صدر حاج سید جوادی، مهندس عزت الله سحابی، دکتر ابراهیم یزدی و… تأسیس شد، آقای حسن یوسفی اشکوری هم از سال ۱۳۷۴ از جمله اعضای فعال هیئت امنا و کمیته‌ی تحقیقات بنیاد بود. بنیاد طی سالیان گذشته که با فراز و فرود هم مواجه بوده موفق به تدوین و انتشار بیش از ۳۰ جلد مجموعه‌ی آثار مهندس بازرگان و آثار دیگری در این ارتباط بوده است. یکی از این آثار پژوهشی مهم سیری در زندگی، آثار و افکار مهندس مهدی بازرگان است که تحقیق آن از طرف کمیته‌ی تحقیقات بنیاد به آقای یوسفی اشکوری واگذار شده بود. تحقیق و تدوین جلد اول این اثر در دو قسمت با عنوان در تکاپوی آزادی توسط ایشان تهیه شد و انتشارات قلم در دو جلد منتشر کرد. برای بررسی اهمیت این اثر فرایند تولید و ساختار آن را در این یادداشت اجمالاً مرور می‌کنم.
ساختار و فرایند تولید اثر
جلد اول اثر در تکاپوی آزادی در دو قسمت تنظیم و هریک جداگانه منتشر شده است. این جلد شامل نه بخش است که پنج بخش آن شامل تولد، خانواده و تحصیل در ایران (۱۲۸۵- ۱۳۰۷)، تحصیل در اروپا (۱۳۰۷- ۱۳۱۳)، بازگشت و فعالیت و خدمت (۱۳۱۳- ۱۳۳۲)، فعالیت‌های فرهنگی (۱۳۳۲- ۱۳۴۲)، زندان و فعالیت فکری و فرهنگی (۱۳۴۲- ۱۳۵۶) در یک جلد در سال ۱۳۷۶ منتشر شده است. چهار بخش بعدی شامل مهم‌ترین رویدادهای زندگی مهندس بازرگان (۱۳۵۶- ۱۳۵۷)، نخست‌وزیری و دولت موقت (۱۵ بهمن ۱۳۵۷- ۱۴ آبان ۱۳۵۸)، نمایندگی مجلس و سایر فعالیت‌ها (۱۴ آبان ۱۳۵۸- ۳۰ دی ۱۳۷۴) و سیمای بازرگان در یک جلد در سال ۱۳۷۹ منتشر شده است. در هشت بخش اول در هر قسمت موضوعات در سه عنوان شامل «مهم‌ترین حوادث زندگی مهندس بازرگان»، « اوضاع عمومی کشور در آن دوره» و « نقش برجسته‌ی مهندس بازرگان در آن دوره» پرداخته شده است. اما در بخش نهم که به «سیمای بازرگان» اختصاص یافته به توصیف شخصیت، منش، فضایل و خصوصیات شخصی و اخلاقی او چون «جامعیت و اعتدال، اخلاص و ایثار، تواضع و فروتنی، گذشت و مهربانی، انصاف و انتقادپذیری، اعتقاد به همکاری جمعی، استواری و اعتماد به نفس، پرکاری، تولید و تاسیس، نظم ساعت‌وار، شیرین‌سخنی و طنزگویی»، اختصاص دارد.
آقای یوسفی اشکوری در مقدمه‌ی جلد اول در خصوص ضوابط و منابع مورد استفاده در این اثر چنین
می‌نویسد: «ما کوشیده‌ایم تا با استناد بی‌طرفانه و همه‌جانبه به منابع موجود زندگی بازرگان را در قالب یک پژوهش تاریخی تدوین و بازسازی کنیم. منابع ما نیز در چهار طبقه جای دارند: اول. نوشته‌ها و گفته‌های خود مهندس بازرگان؛ دوم. اسناد به جای مانده از او و یا در ارتباط با او (از جمله برگه‌هایی در پرونده‌ی بازرگان موجود در سازمان اسناد ملی ایران)؛ سوم. خاطرات و گفته‌های برخی دوستان و یاران و خانواده؛ و چهارم. اظهار نظر مخالفان و موافقان او.»
سپس ایشان اضافه می‌کند: «این تحقیق با یاری و همکاری بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان و برخی دوستان ارجمند دیگر سامان یافته است و اگر این یاری ها نبود قطعا کاستی بیشتری در این کتاب پدید می‌آمد. دوستانی با مصاحبه و بیان خاطرات و دانسته‌های خود به یاری آمدند، یارانی با مطالعه و تذکر کاستی‌ها و ارائه‌ی یادداشت‌های تکمیلی به کامل‌تر کردن مطالب کمک کردند و کسانی نیز با در اختیار قرار دادن برخی اسناد و منابع یاری‌مان کردند. از تمامی این یاران (به ویژه آقایان مهندس عبدالعلی بازرگان، دکتر ابراهیم یزدی، دکتر کاظم یزدی، محمد ترکمان، مهندس عزت الله سحابی، مهندس محمد توسلی و حسین شاه حسینی که بیشترین کمک را کردند)، سپاسگزاری می‌کنم.»
چرایی نام‌گذاری کتاب
آقای یوسفی اشکوری در مقدمه‌ی کتاب در خصوص نام‌گذاری کتاب این چنین توضیح می‌دهند: «با توجه به وجه غالب شخصیت، آثار و افکار بازرگان، که تلاش و کوشش مداوم و پی‌گیر برای آزادی بوده ست، عنوان ʼدر تکاپوی آزادیʻ انتخاب شده است. و گرنه بازرگان در طول زندگی پرثمرش، در عرصه‌های مختلف تلاش کرده و در هر زمینه نیز نقش‌آفرین بوده است: در عرصه‌ی اندیشه‌ی دینی، در زمینه‌ی اصلاحات اجتماعی، در حیطه‌ی صنعت و علوم خاص تخصصی خود، در سیاست و مبارزات ملی ضد استبدادی و در حوزه‌ی صدارت و اجرا و مدیریت کشور، انتخاب عنوانی جامع که تمامی ابعاد فکر و شخصیت و تلاش های متنوع مهندس بازرگان را شامل شود، هر چند مطلوب بود اما ممکن نشد و لذا برجسته‌ترین نقش اجتماعی او را که همان مبارزه برای آزادی بوده است، زینت‌بخش جلد کتاب کردیم.»
چکیده اثر
آقای یوسفی اشکوری با کار فشرده‌ی پژوهشی و قلم روان خود کوشش کرده است در این اثر ابعاد مختلف زندگی مهندس بازرگان را با استفاده از منابع مستند به تصویر بکشد و در اختیار مخاطبان امروز و آینده قرار دهد. خود ایشان در مقدمه‌ی جلد اول به تفصیل جمع بندی خود از کارنامه‌ی زندگی مهندس بازرگان را اینچنین توضیح می‌دهد:
بی‌گمان مهندس بازرگان نمادی از تاریخ معاصر ایران است، چرا که او ۸۷ سال زیست و این دوران نیز از حساس‌ترین دوران اخیر تاریخ کشور ما بوده است؛ یعنی دوران مشروطیت تا انقلاب اسلامی ایران و به ویژه پانزده سال مهم دوران پس از انقلاب. […] از این نظر مهندس بازرگان شخصیتی کم نظیر است؛ یعنی کمتر متفکری را می بینید که در عرصه‌ی سیاست و اجتماع و مبارزه و انقلاب، این همه توفیق و اثر داشته باشد، و یا برعکس، کمتر سیاستمداری را ملاحظه می‌کنید که این همه آثار فکری و علمی به جای نهاده باشد و دو نسل معاصر را تحت تأثیر جاذبه‌های فکری و سیاسی و به ویژه اخلاقی و انسانی خود قرار داده باشد. مهندس بازرگان در تمامی سر فصل‌های مهم تاریخ شصت سال اخیر ایران حضور پر رنگ و در سطح عالی داشته است. به دلیل اندیشمندی و تفکر و نظریه‌پردازی، یکی از چند متفکر برجسته‌ی دینی است که بر نسل جوان و تحصیل‌کرده و دانشگاهی اثر فراوان نهاد و آنان را بسوی دیانت اجتماعی و بدون خرافه و مبارزات سیاسی و انقلابی به قصد حصول آزادی و تلمین استقلال، هدایت کرده و در نهایت اثری ماندگار بر جامعه ایران بر جای نهاده است. به اعتراف دوست و دشمن، بازرگان انسانی دین‌دار، صادق، آزاده و آزادی‌خواه بود که در طول عمر فکری و سیاسی‌اش، با شجاعت و استواری قابل تحسین، آزادی و آزادیخواهی داشت. آگاهی بخشی او نیز به جهت آزادگی و آزادی فردی و اجتماعی بود. ستیز بی امان او با استبداد و استعمار نیز برای آزادی ملت و تأمین استقلال ملت و دولت از بند اسارت‌های فرعونی و شرک‌آلود داخلی و خارجی بود. بنا براین «در تکاپوی آزادی» نامی مناسب برای زندگی نامه اوست.
و نهایتا اضافه می کند: «از آنجا که در این کتاب به حوادث مهم و تحولات فکری، دینی، سیاسی و اجتماعی معاصر ایران اشارت رفته است، می توان گفت که خوانندگان با مطالعه این کتاب (حدود هزار صفحه‌ای) با خلاصه‌ای از تاریخ صد سال اخیر ایران نیز آشنا می‌شوند و از ده‌ها شخصیت، حزب، سازمان، نشریه، مراکز فرهنگی و رویدادهای مهم فکری و اجتماعی آگاه می گردند.»
آقای یوسفی اشکوری در نظر داشت مجلدات بعدی این اثر را که دو جلد پیش‌بینی می‌کرد به بیان افکار و تحلیل تلاش‌های های سیاسی زنده‌یاد مهندس بازرگان اختصاص دهند که بعد از بازداشت سال ۱۳۷۹ و محکومیت و دوران زندان و مهاجرت عملاً تا کنون انجام نشده است.
سرنوشت اثر
بعد از آنکه شرکت انتشارات قلم در دو قسمت جلد اول در تکاپوی آزادی را منتشر کرد و نسخ چاپ نخست آن تمام شد، متأسفانه به رغم پیگیری، وزارت ارشاد با چاپ مجدد این اثر به نام تهیه‌کننده موافقت نکرده است؛ بنابراین سال‌هاست جامعه‌ی ما به این اثر دسترس ندارد. به امید رفع موانع و انتشار مجدد این اثر تاریخی مستند. برای آقای یوسفی آرزوی سلامتی و توفیق تداوم خدمات فرهنگی و آگاهی بخشی دارم.
