محسنی اژه ای و مغالطه «اشتراک لفظ»

در نشست پرسش و پاسخ با سخنگوی قوه قضائیه، خبرنگاری می پرسد «آیا امید کوکبی زندانی محکوم به ۱۰ سال حبس و بیمار سرطانی، آزاد می شود؟»
سخنگوی قوه قضائیه، بدون اشاره به قانونی* که شرایط را برای آزادی زندانیان بیمار، فراهم می کند،  در بخشی از جواب خود می گوید: «افرادی که زندان هستند مانند افراد آزاد، بیمار می شوند. امکان معالجه در داخل یا خارج زندان باشد، معالجه می شوند. اگر او آزاد بود و بیمار می شد، چه می کرد جز درمان؟ الان نیز او دارد درمان می شود.»
محسنی اژه ای، سخنگوی قوه قضائیه، در این جواب خود دست کم مرتکب دو مغالطه شده است.
***
مغالطه اول ، مغالطه «اهمال سور» ( fallacy of concealed quantification) است. در این مغالطه گوینده « سورها» را از جمله ی خود حذف می کند یا نادیده می گیرد تا شنونده متوجه ی نادرست بودن آن نشود. مثلا:

غذاخوری های بین راه بهداشتی نیستند.

در این گزاره هدف گوینده این است که «همه» غذاخوری های بین راه بهداشتی نیستند، اما نمی تواند صریحاً بگوید «همه»، چون در آن صورت شنونده متوجه خطا بودن سخنش می شود.
نمونه ی روزمره ی این مغالطه، را می توان در پاسخ محسنی اژه ی به سوال خبرنگار یافت. او در نخستین جمله اش گفته است:

افرادی که زندان هستند مانند افراد آزاد، بیمار می شوند.

محسنی اژه ای در این جمله «سورها» را نادیده گرفته است تا شنونده متوجه ی نادرست بودن آن نشود. برای آنکه متوجه ی این مغلطه شویم، کافی است شکل کامل گزاره ی مورد نظر محسنی اژه ای را بنویسیم. او در حقیقت گفته است:

همه ی افرادی که زندان هستند مانند همه ی افراد آزاد، بیمار می شوند.

در این حالت شنونده متوجه خواهد شد که این گزاره نادرست است، چون افراد داخل زندان به سبب استرس ها و شرایط بهداشتی و دسترسی محدود به دکتر، بیشتر در معرض بیماری و تشدید آن هستند و نمی توان ادعا کرد که مانند «همه ی افراد دیگر» مریض می شوند؛ بلکه می توان گفت «بیشتر» از افراد مریض در معرض بیماری قرار دارند. و به همین خاطر است که قانونگذار شرایطی را پیش بینی کرده است* که زندانیان بیمار بتوانند آزاد شوند تا مثل همه ی افراد آزاد به دوا و دکتر دسترسی داشته باشند. یعنی محسنی اژه ای با این مغالطه، دقیقا همان قانونی* را که می تواند منجر به آزادی زندانی (امید کوکبی) شوند، نفی کرده است.
مغالطه دیگر مغالطه «اشتراک لفظ» ( Equivocation )است. در این نوع مغالطه، یک لفظ یا عبارت به دو منظور یا دو معنای متفاوت بکار می رود و منجر به خطا در نتیجه می شود. مثلاً:

انگور شیرین است
شیرین معشوق فرهاد است
پس انگور معشوق فرهاد است.

در این مثال، کلمه ی «شیرین» به دو معنای متفاوت در جملات اول و دوم استفاده شده است و منجر به این نتیجه نادرست شده است که «انگور معشوق فرهاد است».
مغالطه «اشتراک لفظ»، البته همیشه به این سادگی قابل کشف نیست و نمونه های پیچیده هم دارد. مثلا:

خوشبختی، غایتِ زندگیِ انسان است
غایتِ زندگی انسان، مرگ است
پس: خوشبختی انسان، همان مرگ اوست.

در این نمونه، کلمه ی «غایت» در جمله اول به معنای «هدف» است و در جمله ی دوم به معنای «آخرین رویداد». همچنین کلمه ی «زندگی» در جمله دوم به معنای زندگی این جهانی و در جمله ی اول به معنای کل مفهوم زندگی بکار رفته است که اعم از دومی است.
نمونه روزمره این مغالطه را می توان در پاسخ محسنی اژه ای  یافت. او گفته است:

افرادی که زندان هستند مانند افراد آزاد، بیمار می شوند. در داخل یا خارج زندان باشد، معالجه می شوند. اگر او آزاد بود و بیمار می شد، چه می کرد جز درمان؟ الان نیز او دارد درمان می شود.

اظهارات محسنی اژه ای را اینگونه هم می شود نوشت :

افراد داخل زندان هم مانند افراد آزاد، بیمار می‌شوند.
افراد بیمار چه می توانند بکنند جز درمان؟
پس افراد داخل زندان هم چه می توانند بکنند جز درمان؟ (الان نیز او دارد درمان می شود.)

در این عبارات، کلمه ی «درمان» در جملات دوم و سوم اگرچه ظاهر یکسانی دارند اما به یک معنا نیستند. «درمانی» که در داخل زندان و با محدودیت های زندان انجام می شود با «درمانی» که افراد آزاد می توانند انجام دهند متفاوت است. چه بسا یک زندانی بیمار، اگر به درمان افراد آزاد دسترسی داشته باشد، کاملاً بهبود یابد اما در شرایط زندان جان خود را از دست بدهد. کما اینکه امید کوکبی خود مصداق این موضوع است و  اگر به شرایط درمانی افراد آزاد دسترسی داشت، احتمالاً بیماری او به این مرحله ی حاد نمی رسید که یکی از کلیه های او را بردارند. اصولا به همین دلیل است که قانونگذار شرایطی را برای آزادی اینگونه زندانی ها پیش بینی کرده است.*

*بر اساس ماده ۵۰۲ آیین دادرسی کیفری هرگاه محکومٌ‌علیه به بیماری جسمی یا روانی مبتلا باشد و اجرای مجازات موجب تشدید بیماری یا تأخیر در بهبودی وی شود، قاضی اجرای احکام کیفری با کسب نظر پزشکی قانونی تا زمان بهبودی، اجرای مجازات را به تعویق می‌اندازد

مصباح یزدی و مغالطه «اهمال سور»

آیت الله خامنه ای و مغالطه «پهلوان پنبه»

صادق لاریجانی و مغالطه «دلیل نامربوط»