شکست «برجام» از «ناتو»

زیتون ـ مهسا محمدی: شاید بتوان گفت که از زمان انعقاد توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ تابحال هیچگاه رابطه ایران با اروپا به بدی روزهای اخیر نبوده است.

بعد از خروج یکجانبه واشنگتن از توافق هسته‌ای هر چند اروپا در میدان عمل نتوانست برای گرفتاری‌های اقتصادی ایران کاری بکند، اما روابط حسنه سیاسی‌اش را با ایران به رغم خواست ترامپ حفظ کرد. این روابط وزن و موقعیت حق به جانبی در عرصه بین‌المللی به ایران داد و از این رو  تهران به راحتی نمی‌توانست از آن دل بکند. اروپا هم این روابط کج دار و مریز را برای نگاه داشتن ایران در برجام غنیمت می‌دید.

حالا اما وضعیت متفاوت شده است. با کشته شدن قاسم سلیمانی در حمله هوایی نیروهای امریکایی به کاروان حامل این فرمانده شماره یک نیروهای نظامی ایران و بالا گرفتن تنش میان ایران و ایالات متحده، به نظر می‌رسد اروپا در سیاست‌های نرمتر پیشین خود نسبت به ایران تجدیدنظر کرده‌ است و   ایران هم دیگر تعارف را کنار گذاشته‌.

متحدان روزهای جنگ آمریکا

مقامات ایران، عراق و بعضی از متخصصان حقوق بین‌الملل، عملیات نظامی امریکا در خاک عراق علیه فرمانده نظامی ایران را ترور و ناقض حقوق بین‌المللی می‌دانند. از همین رو احتمالا ایران انتظار داشت که کشورهای اروپایی هم این عملیات را محکوم کرده به رویه‌های حقوقی داستان بپردازند و لااقل ایالات متحده را بابت آن سرزنش کنند.

اما برخلاف انتظار کشورهای اروپایی چنین رضایتی را به جمهوری اسلامی ندادند و جانب متحد ناتویی خود را گرفتند.

نهایت همدلی‌ای که از میان پیام‌های کشورهای اروپایی درآمد دعوت هر دو طرف به خویشتنداری برای کاهش تنش و جلوگیری از وقوع جنگ بود.

بعضی کشورها مانند بریتانیا حتی با وضوح بیشتری از این اقدام ایالات متحده دفاع کردند.

روز گذشته وزیر دفاع بریتانیا در مجلس عوام گفت که قاسم سلیمانی «دوست ما نبود او در منطقه گروه‌های نیابتی را تقویت می‌کرد.» بن والاس، همچنین درباره پیامدهای کشته شدن قاسم سلیمانی و اتفاقات پیش رو در صورت اقدام نظامی ایران گفت: «هیچ یک از ما خواهان به خطر افتادن منافع خود و متحدانمان نیستیم. نخست وزیر بریتانیا با رهبران اروپایی در این باره صحبت کرده است… من با همتای سعودی خود درباره برجام صحبت کردم. اگر ایران بخواهد حملاتش را تشدید کند، مخالفانش را در اروپا هدف بگیرد یا کشتیرانی را به خطر بیندازد، این اقدامات بی‌پاسخ نخواهد ماند.»

این مواضع وزیر دفاع در واقع مکمل مواضع پیشین بوریس جانسون، نخست وزیر بریتانیا بود که گفته بود از مرگ سلیمانی « تاسف نمی‌خورد» چرا که اقدامات او «به مرگ هزاران شهروند غیرنظامی بی‌گناه انجامید».

بوریس جانسون، نخست وزیر بریتانیا گفت که از مرگ سلیمانی « تاسف نمی‌خورد» چرا که اقدامات او «به مرگ هزاران شهروند غیرنظامی بی‌گناه انجامید».

در فرانسه نیز در اولین واکنش‌ها املی دو مون‌شلن، معاون وزیر امور خارجه فرانسه در امور اروپایی گفته بود: «در جهان خطرناک‌تری بیدار می‌شویم. تشدید تنش نظامی همیشه خطرناک است.»

امانوئل ماکرون، رئیس جمهوری فرانسه اما با موضع مشخص‌تری به میدان آمد و یک روز بعد از کشته شدن سلیمانی به دونالد ترامپ در مورد «همبستگی کامل با متحدان»ش اطمینان داد و از ایران خواست تا از «هر گونه اقدام تنش‌زای نظامی که بی‌ثباتی موجود در منطقه را تشدید می‌کند» پرهیز کند.

هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان هم در پیامی که در پی این اتفاق صادر کرد نوشت که «عملیات نظامی آمریکا بدنبال مجموعه‌ای از اقدامات خطرناک تحریک آمیز ایران انجام شد. با این وجود اقدام آمریکا موجب کاهش تنش‌ها در منطقه نشده و حل شدن مشکلات را آسان‌تر نمی‌کند…»

متحدان ایالات متحده در ناتو اما به اظهار نگرانی لفظی بسنده نکردند. ناتو بخشی از فعالیت‌های آموزشی خود در عراق را که تحت هدایت کانادا قرار داشت به دلیل نگرانی‌های امنیتی معلق کرد و آلمان هم اعلام کرد که بخشی از نیروهای نظامی خود در عراق را از این کشور خارج و به اردن و کویت منتقل می‌کند. ایتالیا هم دستور خروج نیروهای نظامی خود از عراق را صادر کرد.

پاسخ ایران به متحدان برجامی

ایران هم از سوی دیگر همزمان که وعده «انتقام سخت» به ایالات متحده می‌دهد، از نشان دادن عصبانیت و ناامیدی خود به متحدان اروپایی دریغ نمی‌کند.

در واکنش به موضع‌گیری دولت‌های اروپایی، سفیر انگلیس و کاردار آلمان به وزارت امور خارجه ایران احضار شدند. امروز هم رسانه‌های ایران از گفت‌وگوی تلفنی حسن روحانی، با همتای فرانسوی‌اش، امانوئل مکرون خبر دادند و گفته شد که درباره بحران‌های اخیر منطقه و کشته شدن قاسم سلیمانی گفت‌وگو کردند.

اما نگرانی اروپا زمانی رو به تزاید گذاشت که روز یکشنبه ۱۵ دی ماه و دو روز بعد از کشته شدن سلیمانی در بغداد، ایران پنجمین و آخرین مرحله از کاهش تعهدات برجامی خود را اعلام کرد.

در بیانیه خروج دولت ایران آمده که این کشور دیگر به هیچیکدام از محدودیت‌های توافق در زمینه میزان،‌ سطح غنی سازی و ذخیره اورانیوم  پایبند نیست و همه فعالیت‌های تحقیقاتی خود را در این زمینه از سر خواهد گرفت.

هر چند هنوز هم این گام به معنای خروج ایران از برجام نیست، اما عملا در آستانه خروج قرار دارد.

روز بعد از اعلام این خبر آلمان، بریتانیا و فرانسه در بیانیه‌ای از ایران خواستند به تعهدات خود در چارچوب توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ پایبند باشد. آنگلا مرکل، صدر اعظم آلمان، امانوئل ماکرون، رئیس جمهوری فرانسه و بوریس جانسون، نخست وزیر بریتانیا در این بیانیه مشترک همچنین از ایران خواستند که از انجام و یا حمایت از اقدامات جدید خشونت‌آمیز خودداری کند.

گفته شده که در گفتگوی امروز مکرون با حسن روحانی رییس‌جمهور فرانسه بر حفظ برجام تاکید کرده است. از اینکه جواب  حسن روحانی به این خواست و تاکید مکرون چه بود خبری در دست نیست. با وجود این در شب اعلام گام پنجم، محمد جواد ظریف وزیر خارجه ایران تاکید کرد که این گام در چارچوب برجام برداشته شده است و « همه پنج گام در صورت اجرای موثر تعهدات متقابل، برگشت‌پذیر است. همکاری کامل ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ادامه خواهد یافت.»

اروپاییان هر چند برجام را دوست دارند، اما محل تجمع قدرت و ثروتشان «ناتو» است. ناتو معاهده شرایط جنگ است و برجام موضوع بحث روزهای صلحشان.

به نظر می‌رسد در سطحی از تنش که در حال حاضر در منطقه وجود دارد، از میان معاهداتی که بین کشورهای درگیر و مرتبط بسته شده، ناتو به شکلی غیرقابل قیاس توان و برشی بیش از برجام دارد.

اروپاییان هر چند برجام را دوست دارند، اما محل تجمع قدرت و ثروتشان «ناتو» است. ناتو برایشان معاهده شرایط جنگ است و برجام موضوع بحث روزهای صلح.

اگر چه به نظر می‌رسد آخرین وفادارن به برجام از روحانی و ظریف گرفته تا کشورهای اروپایی این روزها ناامیدانه و از سرتکلف «چارچوب»های آن را نگه داشته‌اند، اما در شرایطِ فعلیِ منطقه در نهایت معاهده‌ای که اروپاییان آن را ترجیح‌ می‌دهند عهدی است که سال‌ها پیش با ایالات متحده بسته‌اند هر چند حالا طرف معامله رییس‌جمهور ناتویی مانند ترامپ باشد.