نظام بدون سلیمانی؛ محاصره یا مصالحه؟

قتل غیرمنتظره قاسم سلیمانی،‌ فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی توسط ارتش آمریکا و مراسم بزرگداشت کم‌نظیری که به منظور تجلیل و سوگواری او در سراسر کشور برنامه‌ریزی و حداقل تا «چهلم» او به اجرا گذاشته خواهد شد، ممکن است توجه عموم را از اوضاع اسفناک حاکم بر زندگی روزمره مردم عادی در ایران که حاکی از ادامه و تشدید اجتناب‌ناپذیر شرایط بد اقتصادی در سال ۲۰۲۰ است دور نگهدارد (گرچه «آب و تاب» این تلاش اینک به لحاظ عواقب حمله موشکی به هواییمائی مسافربری اوکراین تا حدود زیادی کاهش یافته است).

قاسم سلیمانی ، چهره‌ای استثنائی که هم مورد تائید و مهر بسیاری از یکسو و ترس و تنفر تعدادی دیگر از سوی دیگر در ایران و منطقه بوده است، بی شک تنها چهره حکومتی بعد از شخص آیت الله خمینی است که در ۴۰ سال گذشته، به نوعی از همان میزان محبوبیتی که در گذشته به بنیانگذار جمهوری اسلامی منحصر می شد، برخوردار بوده است.

علیرغم تمام شعارهای داغ و تحریک آمیزی که در سوگ سردار سلیمانی از سوی مقامات مختلف در جمهوری اسلامی به زبان آمد، ‌مرگ او در زمانی صورت گرفته که هرنوع اقدام تلافی جویانه همراه با قیمت فوق العاده سنگینی برای نظام ورشکسته ای خواهد بود که همچنان درگیر مقابله با ناآرامی های گسترده ای است که توده های مردم را در آبانماه گذشته به علت تشدید اوضاع بد معیشتی ناشی از تحریم های اقتصادی آمریکا،‌ به اعتراض در خیابانها کشاند و حد اقل چند صد نفر قربانی بر جای گذاشت.

اگرچه حاکمیت در تهران ابزار و گزینه های بالقوه زیادی برای اجرای اقدامات انتقام جویانه دارد ولی به خوبی نیز می داند که هر اقدام انتقامی که موجب تشدید بحران کنونی گردد،‌ کشور را قطعا به سوی یک درگیری پر خطر با دشمنی قوی می برد که امکان شکست دادن آن را ندارد.

نهایتا،‌ عکس العمل ایران با پرتاب ۱۵ موشک بالیستیکی که با اطلاع قبلی به چند رابط بین المللی و بویژه دولت عراق، به سوی دو پایگاه نظامی آمریکا در عراق صورت گرفت باعث خسارات جدی و نیازمند به عکس العمل متقابل نشد و شرایطی را فراهم آورد تا حاکمیت بتواند با نوعی حفظ ظاهر که همراه با ادعاهای عاری از حقیقت بود، زمینه را برای کم کردن تنش و پایان دادن به بحران خطرناکی که می توانست از دست خارج شود و موجودیتش را به مخاطره بیاندازد، فراهم سازد.

ترور سلیمانی اگرچه در کوتاه مدت احساسات عامه پسند و افکار عمومی را به نفع حاکمیت وعلیه آمریکا تقویت خواهد کرد، ولی با انتخابات پیش روی مجلس که قرار است در تاریخ دوم اسفندماه جاری برگزار گردد، بی شک قتل چنین چهره نمادینی، فرصت مناسبی را برای دستگاه های دولتی به منظور دستکاری و تحریک افکار عمومی با هدف تشویق بیشتر مردم برای مشارکت در پروسه انتخاباتی را مهیا خواهد کرد.

البته نباید فراموش کرد که قبلا پیش بینی بیشتر تحلیلگران بر این مبنا استوار بود که به علت خشم گسترده مردم و سرخوردگی کامل آنها از دولت روحانی از یکسو و تمام منتقدان او ازاصولگرایان گرفته تا دیگر نیروهای تمامیت خواه از سوی دیگر که انتظار می رود کنترل مجلس بعدی را به دست گیرند، انتخابات مجلس با کمترین میزان مشارکت مردم برگزار گردد.

تاخیر در دیپلماسی؟
حوادث مختلفی که در هفته های اخیر با قتل سلیمانی به اوج خود رسید،‌ شاید برای اولین بار باعث ایجاد توقف در تلاش های بی سرو صدای دیپلماتیک گردید که از سوی میانجی‌های مختلف برای رسیدن به یک توافق جدید و جامع هسته ای، به ویژه با ایالات متحده،‌ در جریان بوده است. اما این واقعیت نیز قابل انکار نیست که منهای رسیدن به یک توافق کارساز دیپلماتیک در سطح منطقه و عرصه بین المللی،‌ حتی در صورت عدم هر نوع درگیری نطامی حاکمیت با آمریکا،‌ سال جدید میلادی اوضاع داخلی ایران را با مشکلات پیچیده تر اقتصادی همزمان با تظاهرات و ناآرامی های بیشتر درسراسر کشور مواجه خواهد کرد. تشدید این وضعیت در زمانی است که به گفته خود رئیس جمهور، ایران در حالت جنگ قرار دارد و فشارهای مختلف باعث گردیده تا دولت، علیرغم تمام قول های قبلی اش، از برداشتن قدم های لازم برای رفع مشکلات عدیده مردم که از اعمال تحریم های اقتصادی آمریکا سرچشمه می گیرد،‌ کاملا عاجز بماند.

گرچه تحمل عمومی به سرآمده از نارسائی های مختلف ممکن است برای مدتی کوتاه به لحاظ فضای تبلیغات کنونی به سمت نظام منحرف گردد،‌ ولی در صورت عدم پیدایش راه حل هائی کارساز و موثر برای پایان دادن به بحران اقتصادی موجود، ناآرامی های ماه های اخیر و تظاهرات ضد حکومتی مجددا و این بار، به احتمال زیاد، با شدت خیلی بیشتر از سر گرفته خواهد شد. همه شواهد حاکی از آن است که عوامل و مقامات منتصب اردوی رهبری که به علت وقایع اخیر در حالت «شوک» به سر می برند ازبه کار گرفتن هر امکان موجودی که در اختیارشان باشد برای سرکوب هر نوع مخالفت درنگ نخواهند نمود. آنها همچنین بیش از هر زمان دیگر تمام هوش و حواس شان را متوجه این امر خواهند ساخت تا مانع از آن شوند که سازمانهای اطلاعاتی کشورهای متخاصم بتوانند اعتراضات عمومی را به ویژه با فقدان چهره ای مجرب و قاطع چون سلیمانی، تبدیل به ابزاری برای بهره برداری از مقاصدشان علیه نظام حاکم در ایران نمایند.

البته تمام تلاش نظام بر این خواهد بود تا با به درازا کشاندن مدت مراسم سوگواری برای سلیمانی،‌ از محبوبیت او و احساسات مردمی به هر صورت که ممکن باشد به نفع خود استفاده نمایند و آنرا به نوعی تائید حاکمیت و سیاست های ضد آمریکائی اش قلمداد کنند. اما به محض پایان هیجانات طراحی شده،‌ هیچ مانور دیگری نخواهد توانست توجه مردم را از ادامه تلاش برای دستیابی به حداقل مطالبات مشروعشان منحرف سازد.

ضمنا باید در نظر داشت که تظاهرات مردمی که در آبانماه امسال با خشونت بی سابقه ای سرکوب گردید، در زمانی صورت گرفت که حاکمیت با چالش های جدی دیگری در داخل، به لحاظ شکاف های بیشتر میان رهبر و نزدیکان اش (شامل مقامات ارشد در سپاه، قوه قضائیه و برخی ارگانهای اطلاعاتی)‌ و بسیاری دیگر از نیروهای قبلا وفادار و مطیع در صفوف اصلاح طلبان و حتی اصولگرایان نیز مواجه بوده است. گرچه مرگ سلیمانی برای مدتی کوتاه باعث ایجاد نوعی وحدت میان تمام نیروهای منتسب به هیأت حاکمه در ایران که همگی نسبت به «عملکرد جنایتکارانه آمریکا» معترضند، خواهد شد. اما با پایان دوران سوگواری،‌ یکبار دیگر چالش های اساسی نسبت به شیوه مدیریت خامنه ای با شدت بیشتر و این بار با فقدان فرد صاحب طرفدار و قدرتمندی چون سلیمانی در کنار او،‌ از سر گرفته خواهد شد.

همچنین باید در نظر داشت که در ماه های اخیر،‌ تهدیدات داخلی علیه حاکمیت همزمان همراه با اعتراضات وسیع مردم در کشورهائی چون عراق و لبنان نیز روبرو بوده که در قلب آن تظاهرات،‌ ضدیت با حضور و مداخلات جمهوری اسلامی در امور داخلی آن کشورها، نقش پر رنگی و محسوسی داشته است. مقامات جمهوری اسلامی، بویژه خود مرحوم سلیمانی، در واکنش، با این برداشت که اینگونه اقدامات و تظاهرات مردمی در این کشورها (که تاکنون فقط در عراق منجر به مرگ بیش از ۵۰۰ نفر شده) بخشی از توطئه و برنامه ریزی های ضد ایرانی است که از سوی دشمنانی چون آمریکا،‌ اسرائیل و عربستان سعودی به منظور مقابله با نفوذ روزافزون ایران در منطقه تدارک،‌ تغذیه و سازمان یافته است.

با این حال، علیرغم تمام مشکلات داخلی و تمام فشارهای بین المللی که مشروعیت و حضور نظام را در منطقه به چالش کشیده است،‌ این تصور که نظام در آستانه سقوط قرار دارد فرضیه غلطی است، بویژه با توجه به این واقعیت که امروز هیچ نیروی منسجم و سازمان یافته ای نه در داخل و نه در خارج، قادر به چالش کشیدن جدی نظام نیست. البته تشدید و ادامه هرگونه درگیری نظامی با آمریکا می تواند وضعیت کنونی را به آسانی تغییر دهد و موجودیت نظام جمهوری اسلامی را با چالش های جدی و جدیدی مواجه سازد.

در حالیکه ترور سلیمانی اینک تبدیل به یک درگیری لفظی و نظامی بی سابقه میان ایران و آمریکا گردیده،‌ در واقع علائمی نیز به چشم می خورد که نه تنها طرفین بلکه به خصوص دولت و مردم عراق که ناگزیر و مجبور به تحمل جنگ نیابتی میان ایران و آمریکا در خاک خود شده اند، علاقمند به آن نیستند که اختلافات موجود از دست خارج شوند و به جنگ و خونریزی تازه ای در منطقه تبدیل گردد.

جنگ یا مصالحه؟
نمی توان این واقعیت را نادیده گرفت که علیرغم شعارهای انقلابی و آشتی ناپذیرش،‌ آیت الله خامنه ای همانطور که قبل از آغاز مذاکرات برجام در سال ۲۰۱۵ نیز مشاهده شد سرانجام در صورت لزوم، آمادگی یک «نرمش قهرمانانه» را داشته و دارد. او به خوبی می داند که چاره برای جلوگیری از انفجار داخلی در اثر بدتر شدن اوضاع اقتصادی در کشور، تا زمانیکه تحریم های اقتصادی به کنار رانده شوند وجود ندارد و کاملا واقف است که برداشتن تحریم ها تنها در پی دیالوگ و رسیدن به یک توافق قابل قبول با آمریکا قابل دسترس خواهد بود. معلوم نیست تا کی آیت الله خامنه ای با اعلام خروج عملی ایران از برجام که بی شک منتج به از دست دادن حمایت دیپلماتیک اروپا در این ایام حساس خواهد شد، کماکان به مواضع جسورانه و سازش ناپذیرش ادامه خواهد داد و یا اینکه با درک واقعیات غیر قابل انکار،‌ اجازه خواهد داد تا پروسه تدریجی «مذاکرات پشت پرده» برای رسیدن به یک توافق قابل قبول modus vivendi مجددا از سر گرفته شود. جالب اینکه در پی تمام شعارها و تبلیغات و تحریکات ضد آمریکائی روزهای اخیر که حتی با حمله محدود موشکی ایران علیه پایگاه های آمریکائی همراه بوده است،‌ این امکان کماکان وجود دارد که میانجی‌های امتحان شده و قابل اعتماد مجددا وارد عمل شوند و در راستای تشنج زدائی میان ایران و آمریکا، با تاکید بر این واقعیت که جنگ تمام عیار یا ادامه تشنج و بحران بنفع هیچکس نیست، فعالیت های قبلی شان را از سر بگیرند. در اصل، این یک واقعیت غیر قابل انکار است که حتی در صورت بروز جنگ تمام عیار هم طرفین بالاخره به نقطه ای می رسند که باید به مخاصمات پایان داد و بنوعی صلح از طریق مذاکره رسید.

اما فعلا،‌ آیت الله خامنه ای تا زمانی که مجبور به رسیدن به آن نقطه نهائی و آغاز یک پروسه جدید دیپلماتیک نشده است، بی شک همچنان با آب و تاب تمام به همان شیوه های پیشین ایدئولوژیکی اش ادامه خواهد داد؛ شیوه‌ای که در راس آن ممانعت از هر گونه مماشات و یا نزدیکی با آمریکا به منظور تحبیب قلوب هوادارانش در سیستم حکومتی است.
نکته پایانی اینکه تمام چالش هائی که اینک حاکمیت در ایران با آنها در حال دست و پنجه نرم کردن است در اوضاع و احوالی است که مسئولین نظام بی سر و صدا درگیر یک مبارزه جدی و سرنوشت ساز برای تعیین جانشین آیت الله خامنه ای بعنوان رهبر بعدی جمهوری اسلامی هستند. در این «کمپین» که مجتبی خامنه ای فرزند آیت الله خامنه ای ،‌ به عنوان یک کاندید جدی مطرح است، همه رقبا و حامیانشان در درجه اول سعی بر این دارند تا راه را برای حریفان خود در راستای به ثمر رساندن هر موفقیت بالقوه موثر و چشمگیر مانند رسیدن به یک توافق عملی با آمریکا ،‌مسدود سازند.

گرچه انتظار نمی رود که بطور عادی درگیری های مربوط به مساله جانشینی تا زمان برگزاری انتخابات پیش روی مجلس و ریاست جمهوری به مرحله حساسی برسد، ولی یکبار دیگر فقدان وجود شخصی چون سلیمانی در صحنه سیاسی ایران، بی شک کمک به هموار ساختن شرایطی می کند تا نیروهائی که دارای دیدگاه های کاملا متفاوتی با سیاست گذاران فعلی برای آینده کشورند و ضرورت تغییرات اساسی در ساختار حکومتی برایشان محرز شده است،‌ از اقبال بیشتر و احتمالا تعیین کننده ای بهره‌مند شوند.