زیتون ـ یلدا امیری: توافق هسته ای ایران و کشورهای ۱+۵ که حاصل ماه‌ها گفتگوی چندجانبه بود، روز به روز به آخر خط نزدیک می‌شود، زنگ‌های مرگ این توافق به صدا در آمده است، پس از خروج آمریکا از برجام و کاهش تعهدات گام به گام ایران، اکنون سه کشور اروپایی عضو برجام اعلام کرده اند که مکانیسم حل اختلاف را فعال می‌کنند.
تنها چند ساعت پس از آنکه خبرگزاری‌ها از احتمال فعال شدن مکانیسم حل اختلاف در مورد توافق هسته ای با ایران خبر دادند، سه کشور اروپایی عضو برجام روز سه‌شنبه، ۲۴ دی ماه، خبر دادند که مکانیسم حل اختلاف را علیه تهران فعال می‌کنند.
بوریس جانسون، نخست وزیر انگلیس گفته است که بهتر است توافق ترامپ جایگزین برجام شود. جانسون گفت: «اگر قرار است آن را کنار بگذاریم، پس بیایید آن را جایگزین کنیم و بگذارید آن را با توافق ترامپ جایگزین کنیم.»
جمهوری اسلامی، غرق در بحران
اخبار در مورد ایران با سرعت سرسام آوری منتشر می‌شوند، اعتراضات آبان ماه با تعداد بالای کشته و زخمی، کشته شدن قاسم سلیمانی توسط نیروهای آمریکایی، مورد اصابت قرار گرفتن هواپیمای مسافربری اوکراین و اعتراضات مردمی پس از آن و اکنون فعال شدن مکانیسم حل اختلاف توسط کشورهای اروپایی، همگی اخباری هستند که در یک ماه و نیم اخیر شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مردم ایران را تحت تاثیر قرار داده اند.
سه کشور اروپایی بریتانیا، فرانسه و آلمان در بیانیه‌ای با اشاره کاهش تعهدات گام به گام ایران نوشتند که به دلیل اقدام‌های ایران چاره‌ای نمانده جز این که مکانیسم حل اختلاف را فعال کنیم. این مکانیسم می‌تواند در نهایت باعث اعمال دوباره تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران شود.
حالا سه کشور اروپایی بریتانیا، فرانسه و آلمان در بیانیه‌ای با اشاره کاهش تعهدات گام به گام ایران نوشتند که به دلیل اقدام‌های ایران چاره‌ای نمانده جز این که مکانیسم حل اختلاف را فعال کنیم. این مکانیسم می‌تواند در نهایت باعث اعمال دوباره تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران شود.
این سه کشور در ادامه بیانیه خود بار دیگر بر تعهد خود به توافق اتمی با ایران تاکید کردند و افزودند که به فشار حداکثری آمریکا علیه ایران نخواهند پیوست. بریتانیا، فرانسه و آلمان نوشته‌اند: «ما این کار را با حسن نیت انجام می‌دهیم، با هدف اصلی حفظ برجام و با امید صمیمانه برای یافتن راهی برای رفع بن‌بست از طریق گفت‌وگوی دیپلماتیک سازنده است. امید ما این است که ایران را به‌طور کامل به تعهدات خود تحت برجام بازگردد.»
این سه کشور در بیانیه مشترک خود آورده اند: «ما این استدلال را که ایران حق دارد از تعهدات برجامی خود بکاهد، قبول نمی‌کنیم. به جای بازگشت از این مسیر، ایران تصمیم گرفته است که اجرای تعهداتش را هرچه بیشتر کاهش دهد.»
جمهوری اسلامی ایران روز یک‌شنبه، ۱۵ دی‌ماه، با صدور بیانیه‌ای، شروع گام پنجم و نهایی کاهش تعهدات برجامی را اعلام کرد، براساس آن تهران دیگر هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی‌شده و تحقیق و توسعه) نخواهد داشت و همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز طبق روال ادامه می‌یابد.
ایران از ۱۸ اردیبهشت امسال، در سالگرد خروج آمریکا از برجام، رسما کاهش تعهداتش را در چارچوب این توافق هسته ای را به صورت گام به گام اعلام کرده بود.
مکانیسم حل اختلاف
بر اساس بند ۳۷ برجام، به موجب سازوکار حل اختلاف یکی از طرف‌های توافق هسته‌ای مشکلی را به کمیسیون مشترک برجام (متشکل از ایران، روسیه، چین، آلمان، فرانسه و بریتانیا) ارجاع می‌دهد و سپس اگر مشکل ظرف مدتی کمتر از ۶۵ روز در این کمیسیون حل نشود، به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع خواهد شد. حال، اگر شورای امنیت هم ظرف یک ماه نتواند درباره استمرار رفع تحریم‌ها به توافق برسد، تحریم‌های سازمان ملل به شکل خودکار مجددا علیه ایران اعمال می‌شوند و هیچکدام از اعضای دائمی شورای امنیت هم نمی‌توانند آن را وتو کنند. به این سازوکار اصطلاحا مکانیسم ماشه گفته می‌شود.
خبرگزاری رویترز به نقل از دیپلمات‌های اروپایی اعلام کرد که فعال کردن مکانیسم حل اختلاف به معنای بازگرداندن تحریم‌ها نیست، بلکه برای حل اختلافات از طریق مکانیسم مشخصی است که در متن توافق نیز به آن اشاره شده است.
پیش از این فرانسه نسبت به فعال کردن مکانیسم ماشه به ایران هشدار داده بود ژان ایو لودریان، وزیر امور خارجه فرانسه، روز چهارشنبه ۶ آذر ماه به ایران هشدار داد که پاریس به طور جدی در حال بررسی استفاده از مکانیسم ماشه در توافق هسته‌ای است. لودریان در پارلمان این کشور گفت: هر دو ماه یکبار لطمه‌ای (به توافق هسته‌ای توسط ایران) وارد می‌شود، تا امروز که از خودمان سوال می‌کنیم و من این را خیلی واضح می گویم که مکانیسم حل اختلاف در توافق را اجرا کنیم.
خبرگزاری رویترز به نقل از دیپلمات‌های اروپایی اعلام کرد که فعال کردن مکانیسم حل اختلاف به معنای بازگرداندن تحریم‌ها نیست، بلکه برای حل اختلافات از طریق مکانیسم مشخصی است که در متن توافق نیز به آن اشاره شده است.
سه کشور فرانسه، آلمان و انگلیس نیز در اواسط آذر ماه طی نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل متحد تلاش ایران برای توسعه موشک‌های بالستیک با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای را مغایر با قطعنامه این سازمان دانستند. در نامه این سه کشور اروپایی که خطاب به آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل نگاشته شد، آمده بود که برخی از مدل‌های موشک‌های بالستیک ایران با قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد که توافق هسته‌ای با ایران را تأیید کرده، مغایر است. این سه کشور نوشتند که قطعنامه مذکور از ایران خواسته چنین فعالیتی را انجام ندهد. این سه عضو اروپایی برجام در نامه‌ای که میان اعضای شورای امنیت توزیع شد، به گوترش توصیه کردند در گزارش بعدی خود در مورد برنامه موشکی ایران، این فعالیت‌های ایران را در تضاد با مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ معرفی کند.
اگرچه دیپلمات های اروپایی اعلام کرده اند که فعال کردن مکانیسم حل اختلاف به معنای بازگرداندن تحریم‌ها نیست، بلکه برای حل اختلافات است، اما بعید به نظر می رسد که ایران از کاهش تعهدات خود عقب نشینی کند. مشخص نیست واکنش اروپا در مقابل ایران چه خواهد بود اما مسیری که اکنون در پیش گرفته شده می تواند در مدت کوتاهی به مرگ برجام منجر شود.
