خدا در مقابلِ کرونا

زیتون: ماتیا فررارزی، روزنامه‌نگار ایتالیایی، در یادداشتی در نیویورک‌تایمز به جایگاه «خدا» و توضیح وضعیت مومنان در روزگار کرونا پرداخته است؛ این‌که بسته شدن عبادت‌گاه‌های مومنین از چین گرفته تا کره جنوبی، ایتالیا و ایران چه آثار روحی‌ و احتمالا اجتماعی‌ به دنبال دارد.

 فرارزی در این‌باره می‌نویسد: در مواقع دشواری‌ و سرگشتگی، مذهب باید نقشی تسلی‌بخش ایفا کند. اما به هر سو که نگاه می‌کنی، مراسم مذهبی در حال تعطیل شدن است. ‌

او با رُم آغاز می‌کند: در دوران قرنطینه خانگی، خدا خودش را کجا قرنطینه می‌کند؟ احتمالا جایی غیر از کلیسا. حداقل در شمال ایتالیا که این‌طور است؛ مکانی که تا کنون بزرگترین کانون شیوع ویروس کورونا در اروپای غربی بوده است. بنا بر دستورات صادره از طرف دولت برای کنترل شیوع ویروس، مراسم مذهبی، از جمله عشای ربانی و مراسم ختم، برای مدت دو هفته به حالت تعلیق در آمده‌اند. از همان روز یکشنبه‌ای که بخش شمالی کشور تحت قرنطینه کامل قرار گرفت، مراسم مذهبی، از جمله در مساجد و کنیسه‌ها، در تمام ایتالیا و تا تاریخ سوم آپریل معلق شد. (روز دوشنبه محدودیت سفر به تمام مناطق کشور بسط داده شد).

 مراسم مذهبی کلیسای شینچانجی در کره جنوبی/ عکس CNN

این محدودیت‌ها، عواقب عجیبی در پی داشته‌اند؛ تا همین آخر هفته گذشته، درهای کلیسای جامع میلان به روی مسافران و جهانگردان باز بود، اما به روی مؤمنین، بسته. حتی مراسم عشای ربانی‌ در روزهای طول هفته هم برگزار نشد و این در حالی است که این مراسم عموما تعداد بسیار اندکی را به کلیسا می‌کشاند، بسی کم‌تر از تعداد افرادی که برای نوشیدنی عصر به بارهای ایتالیایی می‌روند، که البته بدون شک یکی از مناسک اجتماعی پرطرفدار در ایتالیا است. در ونیز نیز همه مراسم مذهبی تعطیل شدند، از جمله تمام مراسم و جشن‌هایی که بنا بود در کلیسای سانتا ماریا برگزار شوند. این کلیسا بین سال‌های ۱۶۳۰-۱۶۳۱ و پس از آن ساخته شد که شهر در اثر شیوع طاعون بخش زیادی از جمعیت خود را از دست داد. از مؤمنین دعوت شد به جای مراجعه به کلیسا، مراسم عشای ربّانی را از تلویزیون محلی و یا از طریق اینترنت تماشا کنند، هرچند «تفاوت این دو مثل نشستن در کنار آتش و تماشا کردن عکس آن است»؛ مقایسه‌ای که اسقف اعظم میلان موقع اجرای مراسم در یک کلیسای خالی برای مؤمنین مثال زد.

به هیچ وجه نمی‌توان منکر اهمیت تعلیق تمام مراسم و گردهم‌آیی‌ها، از جمله گردهم‌آیی‌های مذهبی، در این شرایط بحرانی شد؛ خصوصا پس از آن‌که مراسم کلیسای مخفی شینچانجی در کره جنوبی تبدیل به یکی از کانون‌های اصلی شیوع و گسترش ویروس شد.

نویسنده یادداشت در ادامه  از نقاط دیگر دنیا می‌نویسد که نیز اوضاع از همین قرار است؛ مثلاً در ژاپن، کره جنوبی و ایران. در این کشورها نیز در اوج بحران، مراسمات مذهبی تعطیل شده و مردم از تسلی‌خاطر در دوران سرگشتگی و دشواری محروم شده‌اند. عربستان سعودی، در یک اقدام بی‌سابقه، درهای مکان‌های مقدس اسلام را به روی مؤمنین بست. کلیسای مهد در شهر بیت‌لحم به دلیل پیدا شدن یک مورد ابتلا به ویروس کورونا در آن منطقه تعطیل شد. با گسترش بیشتر ویروس، احتمالا مؤمنین در روزهای آینده با محدودیت‌های بیشتری روبرو خواهند شد. روز دوشنبه  در واشنگتن دی‌سی در ایالات متحده، از تمام اعضای یکی از کلیساها خواسته شد خود را در خانه‌هایشان قرنطینه کنند چون تست کورونای کشیش کلیسایی که آیین عشای ربّانی را برای آن‌ها انجام داده بود، مثبت اعلام شد.

به هیچ وجه نمی‌توان منکر اهمیت تعلیق تمام مراسم و گردهم‌آیی‌ها، از جمله گردهم‌آیی‌های مذهبی، در این شرایط بحرانی شد؛ خصوصا پس از آن‌که مراسم کلیسای مخفی شینچانجی در کره جنوبی تبدیل به یکی از کانون‌های اصلی شیوع و گسترش ویروس شد. آب مقدس مایع ضدعفونی‌کننده دست نیست و دعا هم مثل واکسن عمل نمی‌کند. تصمیم‌های سیاسی برای امنیت و سلامت عمومی باید صرفا بر پایه اصول و شواهد علمی اتخاذ شوند.

اما برای مؤمنین، مذهب منبع اصلی امید و تسلی روحی است. برای آن‌ها مذهب دارویی است برای درمان استیصال، و نیازهای مربوط به سلامت روحی و روانی‌شان را تأمین می‌کند. (مذهب، همچنین، پادزهری است برای تنهایی؛ مشکلی که به عقیده بسیاری از متخصصین در دوران ما بیشترین خطرات را متوجه سلامت روانی افراد می‌کند).

در سطحی باز هم درونی‌تر و عمیق‌تر، مذهب برای برخی افراد همان چیزی است که به زندگی معنا می‌دهد. مهم‌ترین ادعای هر مذهبی، به دست دادن مفهومی از کل هستی و زندگی است، خصوصا بخش مربوط به رنج‌ها و آلام انسانی. اگر این ادعاها به اندازه کافی جدی گرفته شود، آن وقت دیگر سلامت جسمانی هم، بدون داشتن یک هدف غایی و برتر، اهمیت خود را از دست می‌دهد. تاریخ ادیان و مذاهب مختلف پر است از روایت افرادی که برای حفظ آزادی خود جهت عبادت کردن، با گونه‌ای از اعمال قدرت و حاکمیت به جنگ برخاسته‌اند. پس از اینکه امپراطور رم، دیوکلتیانوس، حق تجمع برای عبادت را از مؤمنین مسیحی سلب کرد، برخی از آن‌ها در حال انجام مراسم عشای ربّانی در تونس غافلگیر شدند. آن‌ها را دستگیر و شکنجه کردند و در نهایت به قتل رساندند. وقتی از آن‌ها پرسیدند چرا دستور امپراطور را زیر پا گذاشته‌اند، یکی از ایشان پاسخ داد: «ما قادر نیستیم بدون روز سرورمان [روز یک‌شنبه] زندگی کنیم.»

«برای این مؤمنین مسیحی مراسم عشای ربّانی روز یکشنبه، یک فرمان و وظیفه مذهبی نبود؛ بلکه یک واجب درونی بود.» این نظر پاپ بندیکت شانزدهم بود در سال ۲۰۰۷ در مورد این مسیحیان. «بدون وجود او که بقای زندگی‌‌مان بدو وابسته است، کل زندگی از اساس بی‌معنا است.»

آب مقدس مایع ضدعفونی‌کننده دست نیست و دعا هم مثل واکسن عمل نمی‌کند. تصمیم‌های سیاسی برای امنیت و سلامت عمومی باید صرفا بر پایه اصول و شواهد علمی اتخاذ شوند.

این روزها مشکل بر سر ویروسی است که بین خداباوران و غیر آن‌ها تفاوتی قائل نیست، اما اختلافات اساسی بین مراجع مذهبی و غیرمذهبی (سکولار) همچنان به قوت خود باقی است. در ایتالیا، کشوری از قدیم‌الایام کاتولیک که کم‌تر از ۲۰ درصد جمعیت آن در مراسم عشای ربّانی شرکت می‌کنند، کلیساها هم مثل سینماها و سالن‌های کنسرت، جزو ارائه‌کنندگان خدمات غیرضروری در نظر گرفته شده‌اند. این امر اعتراض بسیاری از کاتولیک‌ها را برانگیخته است؛ کسانی که مراسم مذهبی را در چنین شرایطی، که نه تنها جسم انسان بلکه روح او نیز توسط عاملی ناپیدا و خطرناک مورد تهدید قرار گرفته و باعث ایجاد وحشت و از بین رفتن حس اعتماد اجتماعی شده است، واجب‌تر از هر زمان دیگری می‌دانند. چه فرقی هست بین گروهی از مردم، که با رعایت فاصله امن، در کلیسا دور هم جمع شده‌اند با کسانی که به بارها و رستوران‌ها می‌روند و یا در مترو کنار هم می‌نشینند؟ به نظر می‌رسد بحث بر سر مشکلات عملی در وضعیت بحران است اما این مشکلات عملی، تا حدی تنش‌های موجود حول مسئله آزادی مذهبی را نیز برملا می‌کنند.

تصمیم دولت مبنی بر تعلیق مراسم مذهبی بدون مشکل خاصی مورد قبول مقامات کلیسای کاتولیک قرار گرفت. به عقیده برخی حتی بیش از اندازه راحت و بی‌دردسر. آلبرتو ملّونی، تاریخ‌نگار مذهبی، در روزنامه «لا رپوبلیکا» نوشته: «کلیسای ایتالیا به خاطر تنبلی ذاتی در امور بوروکراتیک، این وقفه در مراسم عبادی را با آغوش باز پذیرا شده». شورای اسقفی ایتالیا اعتراض بی‌جانی به این فرمان کرد ـ در یک بیانیه آن‌ها مراتب اعتراض خود را به اقدامات «بسیار سختگیرانه و محدودکننده» دولت اعلام کردند ـ اما از همین حد فراتر نرفتند. برخی ناظران معتقدند که مقامات کلیسا تلاشی برای مخالفت نکردند و یا حداقل آن‌طور که باید و شاید تلاش نکردند تا با حفظ مقررات بهداشتی و ایمنی، راهی برای ادامه فعالیت‌های مذهبی پیدا کنند؛ مثلا با محدود کردن تعداد شرکت‌کنندگان و یا محدود کردن مراسم به حداقل مناسک ضروری. منتقدان به این تصمیم خاطرنشان می کنند که مراسم عشای ربّانی در ایتالیا حتی در طول جنگ جهانی دوم نیز معلق نشده بود.

زمانی که نیازهای روحانی و دورنی افراد مؤمن برآورده نشود، آن‌ها به دنبال راه‌های جایگزینی برای برآورده کردن نیازهای خود خواهند گشت. برای برخی مؤمنین در شمال ایتالیا روش جایگزین شرکت در مراسمی است که به صورت مخفی در منازل شخصی کشیش‌ها و یا در فضاهای خصوصی مشابه دیگر برگزار می‌شود

تنش بین ملزومات سلامت جسمانی و تسلی روحانی از برخی جهات غیرقابل حل به نظر می‌رسد: دوراهی‌ای که در آن تلاش برای حفظ آن‌چه از ارزشی بی‌چون و چرا برخوردار است، منجر به نوعی فقر و گرسنگی درونی و روحی می‌شود. با این همه ناراحت‌کننده است که این بار این مشکل حتی به قدری واقعی قلمداد نشده که به شکل جدی به آن پرداخته شود.

زمانی که نیازهای روحانی و دورنی افراد مؤمن برآورده نشود، آن‌ها به دنبال راه‌های جایگزینی برای برآورده کردن نیازهای خود خواهند گشت. برای برخی مؤمنین در شمال ایتالیا روش جایگزین شرکت در مراسمی است که به صورت مخفی در منازل شخصی کشیش‌ها و یا در فضاهای خصوصی مشابه دیگر برگزار می‌شود؛ فضاهایی که اصولا کوچک‌تر و تنگ‌تر از فضای کلیسا هستند و در نتیجه تراکم جمعیت در آن‌ها بالاتر است. اخبار انواع مراسم مذهبی از پیش برنامه‌ریزی نشده و بدون مجوز مدام در فضای مجازی در حال دست به دست شدن است. تا همین اواخر و قبل از اعمال محدودیت‌های شدید برای سفر، مؤمنین در شمالی‌ترین استان‌ها برای شرکت در مراسم مذهبی با عبور از مرز خود را به کشور سوئیس می‌رساندند. در روستای کوچکی نزدیک پاویا در جنوب غربی میلان، کشیش ۸۸ ساله‌ای به خاطر برگزار کردن مراسم مذهبی در کلیسای محلی به پلیس گزارش شده بود. تعداد شرکت‌کنندگان مراسم تنها هشت نفر بود.