کرونا بیش از آنچه ابتدا تصور می‌کردم در حیات‌مان دارای نقش شده است. گمان می‌کردم مانند شیوع فصلی آنفولانزا، در زمان خاصی می‌آید (نهایتاً با شیوع سریع‌تر و راحت‌تر) و دوره کوتاهی سپری می‌شود (نهایتاً با تلفاتی سنگین‌تر) و می‌رود. اما انگار به‌این راحتی دست‌بردار نیست. بنا ندارم تا دقیق نشدنِ تخمینِ حضورِ کرونا، دست به تفسیری فراتر از واقعیتِ مشخص‌شده‌ی صحنه بزنم. از این روی، سعی بر این دارم که محتاطانه چند نکته بگویم.

۱– مطابق گفته‌های کارشناسان، مشخص نیست دقیقاً تا کی باید زیستِ قرنطینه‌ای ادامه داشته باشد. البته تخمین‌هایی زده‌اند که درصورت رعایت نسخه‌های متخصصان درمان (مانند رعایت فاصله اجتماعی و رعایت بهداشت فردی)، احتمالاً تا یکی‌دو ماه آینده، حالت فوق‌العاده به‌پایان برسد. اما تاکنون هیچ گزاره موثق علمی به ما اطمینان نمی‌دهد که پس از آن، «تهدید کرونا» برچیده شده باشد. به‌علتِ ناشناخته بودنِ این ویروس، ما چشم‌اندازی از پایان بحرانِ کرونا در جهان نداریم.

۲– مهم‌تر از این‌که افقِ پایانِ کرونا مبهم است، این است که از این‌ به‌بعد هیچ اطمینانی نداریم که ویروس‌هایی از این‌دست و یا خطرناک‌تر از کرونا، به‌جان بشر نیفتند. درواقع، شواهد حکایت از ظهورِ تهدیدی جدید در جهان به‌نام «تهدیدِ ویروسی» می‌کند. اگر هم پیش‌تر، این تهدید وجود داشته، اما درک همگانی و عمومی از آن وجود نداشت. به‌عبارتی، از امروز باید «تهدید ویروسی»  را در کنار سایر اَبَرتهدیدهای قریبِ بشر نام برد؛ تهدیدی که باید از این پس، آن را جدی و نزدیک تلقی کرد. هر آینه باید گرمیِ نفسِ یک ویروس را در نزدیکی خود حس کنیم.

۳– لذا اگر بخواهم درست‌تر بگویم، تاریخ پایانِ کرونا، تاریخ پایان این بحران نخواهد بود! از این به‌بعد باید با خوفِ ویروس زندگی کنیم. یعنی سایه تهدید ویروس‌ها را بر سرِ حیاتِ اجتماعی بشر، بسیار بیش‌تر از گذشته حس کنیم. تولد این تهدیدِ جدید، قطعاً ابعادِ حیاتِ جمعیِ ما را تحت تاثیر قرار خواهد داد. ضرورتاً شکلِ حیات اجتماعی بشر، بعداز کرونا، تغییر خواهد کرد. اما گستره این تغییر، بسته به تحولات آینده و اطلاعاتی است که بعداً به‌دست خواهیم آورد.

۴– ما سال‌ها است که با ظهور فضای مجازی، شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی، امکان‌های جدید تکنولوژیک در این فضا (خصوصاً اَپ‌ها) و… به ساحتِ جدیدی از حیات اجتماعی دست‌یافته‌ایم. اکنون در عصری هستیم، که ما هم واجدِ حیات اجتماعی فیزیکی و هم واجد حیات اجتماعیِ مجازی هستیم. درواقع، بشر دارای دوساحت از زیستِ‌جمعی شده‌است.

۵– تهدید ویروسی، حیاتِ اجتماعیِ فیزیکیِ ما را تهدید و تحدید می‌کند. در جهانِ پس از کرونا اگر تغییری در شکلِ حیاتِ جمعیِ بشر رخ دهد، حتماً در ساحتِ فیزیکی این تغییر اعمال خواهد شد. تحدیدِ حیات اجتماعیِ فیزیکیِ بشر لاجرم، کفه را به‌نفعِ ساحتِ مجازیِ حیاتِ اجتماعی سنگین خواهد کرد. به‌احتمال، در جهانِ پس‌از کرونا، زیستِ مجازیِ (غیرفیزیکیِ) بشر، پررنگ‌تر و گسترده‌تر خواهد شد. دراین صورت ما باید در شناختِ اجتماعیِ و شناختِ اجتماعات تجدیدنظر کنیم!

۶– گمان من این است که برای پس از کرونا، ما وارد جهانی خواهیم شد که مجازی‌زده‌تر شده و مناسباتش را تاحدمقدور براساس ارتباطات غیرفیزیکی تنظیم و تدوین می‌کند. با این وصف، اشکال ساختارهای اجتماعی، دست‌خوش تغییرات خواهد شد. شکل بازار، رسانه، و به‌طورکلی حوزه‌‌عمومی تغییر خواهد کرد. بافرض این تغییرات، حتماً شکل حکمرانی نیز تغییر می‌کند.

۷– از اکنون نمی‌توان تخمین درستی از میزان تغییرات داشت، اما شما تصور کنید اگر حیات اجتماعیِ ما، انحصاراً در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی شکل می‌گرفت، چه می‌شد؟ در این صورت، مناسبات و هنجارهای اجتماعی چگونه بود؟ حتماً در این جهانِ جدید، تعریف حوزه‌عمومی و خصوصی تغییر می‌کرد؛ حتماً تعریف اخلاق، ظرافت‌های دیگری می‌یافت؛ امکانات و اقتضائات این فضا ما را به این سوی می‌برد که تامل دیگری در امکانِ عدالت، داشته باشیم؛ امکانات شفافیت به‌احتمال ارتقا می‌یافت و ما مفهومِ پاسخگویی را در این امکانِ جدید بازتعریف می‌کردیم.

۸– درواقع، در این جهانِ جدید، علوم اجتماعی توسعه می‌یابد. در این جهان، به‌میانجیِ بسط افقِ دیدنی‌ها، امکانات جدیدِ معرفتی اخذ خواهیم کرد. زیست در جهانِ مزبور، افق دیدِ ما را گسترش می‌دهد؛ بسیاری از پدیده‌های نادیدنی، دیدنی می‌شوند و بسیاری از پدیده‌هایی که به‌دشواری کشف می‌شدند سهل‌الوصول می‌شوند. امکاناتِ سنجش و خواندن نظر، به‌طرز معجزه‌آسایی ارتقا می‌یابد. استخراجِ امری که پیش از آن مستلزمِ هزینه و زمان احصانشدنی بود، در این جهان، به‌راحتی دسترس‌پذیر شده است. در این جهان،
امکاناتِ و امکان‌های «روشی» در علوم اجتماعی، قابل مقایسه با قبل نیست. لذا با تورم و توسعه حوزه شناختی در علوم اجتماعی مواجه خواهیم شد. دقیقاً مانند تاثیر کشف تلسکوپ بر کیهان شناسی، ممکن است این تغییراتِ زیستی، اساسِ علوم اجتماعی را متحول کند!

۹– ما نیاز به تامل جدید و جدی در این زمینه داریم. اینکه برای شکلِ جدیدِ زیستِ جمعی، نیاز به ملاحظه چه تغییرات و چه تمهیداتی داریم. این‌که اساساً تا کجا فضای فیزیکی تحدید می‌شود و زیستِ مجازی گسترش می‌یابد؟ بعد از کرونا، ما وارد جهانی خواهیم شد که، ساحت‌های زیست نشده و مفاهیمِ اندیشیده‌نشده‌ی بسیاری دارد.