زیتون ـ محمدرضا سرداری: دادستان نظامی تهران امروز در جمع تعدادی از خانواده‌های جانباختگان ایرانی هواپیمای سرنگون شده اوکراینی، گزارشی از روند قضایی این پرونده به آنان ارائه داد. غلامعباس ترکی اعلام کرد که شلیک موشک دوم نیروهای سپاه پاسداران به هواپیمای مسافربری اوکراین «قابل پیشگیری» بوده‌است و به گفته او  اپراتور برای شلیک مجدد به هواپیما «کسب مجوز نکرده است.»

این دیدار در حالی صورت گرفته که  بالاخره تصمیم حاکمیت در خصوص ارسال جعبه سیاه هواپیمای ساقط شده نهایی شده و قرار است آن جعبه اسرار‌آمیز بزودی به فرانسه ارسال شود. جعبه‌ای که انتظار می‌رود رمز گشایی از آن جزییات بیشتری را درباره علت شلیک به این هواپیمای مسافربری فاش کند و زمینه را برای احقاق عدالت و محاکمه عادلانه مسئولان اصلی آن اتفاق تلخ فراهم سازد.

فرانسه؛ مقصد نهایی جعبه سیاه

پس از مدت‌ها کش و قوش و کشمکش میان جمهوری اسلامی با مقامات اوکراینی و کانادایی، بالاخره تصمیم بر آن شد که جعبه سیاه هواپیمای ساقط شده اوکراینی به فرانسه برود تا در سازمان تحقیقات ایمنی پرواز این کشور بازخوانی شود.

پس از مدت‌ها کش و قوش و کشمکش میان جمهوری اسلامی با مقامات اوکراینی و کانادایی، بالاخره تصمیم بر آن شد که تا جعبه سیاه هواپیمای ساقط شده اوکراینی به فرانسه برود.

این سازمان جمعه گذشته در توییتی اعلام کرد که تهران جعبه سیاه هواپیمای حادثه دیده اوکراینی را تا یک ماه دیگر به فرانسه ارسال خواهد کرد. مقامات کانادایی نیز ضمن استقبال از تصمیم ایران اعلام کردند که کارشناسان اداره ایمنی حمل و نقل خویش را به  فرانسه اعزام خواهد کرد تا در رمز گشایی از این جعبه مشارکت داشته باشند. فرانسه بارها مقصد جعبه سیاه هواپیماهای سقوط کرده در ایران بوده. در آخرین مورد سازمان ایمنی پرواز فرانسه اطلاعات مربوط به جعبه سیاه هواپیمای تهران-یاسوج را بازخوانی و نتیجه آن را اعلام کرد.

چرا جعبه سیاه به اوکراین نرفت؟

اوکراین به عنوان مالک هواپیمای سرنگون شده، بارها خواسته بود تا جعبه سیاه به این کشور تحویل داده شود. اما مقامات جمهوری اسلامی از پذیرش این درخواست امتناع کردند. این امتناع باعث شد تا مقامات کیف تهران را تهدید به شکایت در دادگاه لاهه کنند. ولودیمیر زلنسکی، رئیس جمهور اوکراین، چندی پیش به یک رسانه کانادایی گفته بود جمهوری اسلامی باید به طور رسمی عذرخواهی کند و غرامت کافی بپردازد، آنان باید کاری را که وعده‌اش را داده‌اند انجام دهند؛ اگر نه، ما انتخاب دیگری برایمان نمی‌ماند جز اینکه به دادگاه‌های بین‌المللی رجوع کنیم.

موضع تند اوکراین در برابر جمهوری اسلامی شاید یکی از دلایل اصلی امتناع ایران از ارسال جعبه سیاه به این کشور باشد. دلیل دیگر می‌تواند بی‌اعتمادی مقامات ایران به طرف اوکراینی نسبت به مخفی نگه داشتن اطلاعات موجود در جعبه سیاه باشد.

چندی پس از سقوط هواپیما، یک فایل صوتی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که حاوی مکالمات خلبان هواپیمای آسمان با برج مراقبت در حین اصابت موشک به هواپیمای اوکراینی بود. فایلی که از سوی ایران به دولت اوکراین داده شد اما سر از رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی درآورده بود. به نظر می‌رسد این موضوع باعث شد تا همکاری با اوکراین معلق شود و در تصمیم ارسال جعبه سیاه به این کشور تجدید نظر صورت گیرد.
این در حالی است مقامات دیپلماتیک ایران همواره ادعای عدم همکاری با اوکراین در این زمینه را رد کرده‌اند. سفیر ایران در «کی‌یف» چندی پیش گفته بود«پرونده سقوط هواپیمای اوکراینی راکد و بایگانی شده نیست، تهران منتظر پاسخ طرف اوکراینی به پیشنهادات ارائه شده در این زمینه است.» پیشنهاداتی که  البته معلوم نیست چه محتوایی دارد.

معاون بین‌المللی و امور حقوقی وزارت امور خارجه نیز درخواست اوکراینی‌ها برای ارسال جعبه سیاه به این کشور را تایید کرده و گفته است:«می‌خواستیم تقاضای این کشور را اجابت کنیم، اما بعد از این تعلل‌ها و مصاحبه‌هایی که پشت‌سرهم انجام می‌شود تصمیم گرفتیم بر اساس اصول خودمان جعبه سیاه را مستقیم به فرانسه ارسال کنیم.»
این مواضع نشان می‌دهد که دلیل عدم ارسال جعبه سیاه به اوکراین سیاسی است و نشان از شکست مذاکراتی دارد که احتمالا برای بسته شدن این پرونده صورت گرفته است.

پس از سقوط یک فایل صوتی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که حاوی مکالمات خلبان هواپیمای آسمان با برج مراقبت در حین اصابت موشک بود. فایلی که از سوی ایران به دولت اوکراین داده شد و سر از رسانه‌ها درآورد.

این در حالی است که علی ربیعی سخنگوی دولت کوشیده بود دلیل عدم ارسال جعبه سیاه به اوکراین را متوجه مسائل فنی کند. وی ۲۶ خرداد در این باره گفته بود: «تصمیم به ارسال جعبه سیاه به خارج از کشور را گرفته‌ایم که جعبه سیاه با نمایندگان ایران در اسرع وقت به اوکراین فرستاده شود، اگر در اوکراین امکان بازخوانی جعبه سیاه فراهم باشد، این کار در اوکراین انجام خواهد شد و اگر این امکان وجود نداشته باشد، جعبه سیاه در فرانسه بازخوانی خواهد شد.» وی پیشتر شیوع ویروس کرونا و توقف پروازهای بین المللی را دلیل دیگری برای این تاخیر عنوان کرد.

واکنش خانواده‌های جانباختگان به تصمیم اخیر جمهوری اسلامی

خانواده های قربانیانی که در ایران به سر می‌برند؛ طی تقدیم شکایتی به سازمان قضایی نیروهای مسلح همچنان در انتظار رسیدگی قضات ایرانی به شکایت خویش بسر می‌برند، اما اطلاع‌رسانی در این زمینه محدود به دادستان نظامی تهران است. این نهاد امروز گزارش مفصلی از آخرین پرونده به خانواده‌های قربانیان داد. گزارشی که البته نکته خاصی به داده‌های موجود نمی‌افزاید و تنها فرضیاتی که از پیش طرح شده را تقویت می‌کند. این گزارش نشان می‌دهد که هنوز پاشنه تقصیر بر در سامانه سیار می‌چرخد و هیچ اطلاعی هم از هویت بازداشت‌شدگان مورد ادعای دادستان منتشر نشده است.

اما در آن سوی مرزهای ایران هم انجمنی برای پیگیری حقوق خانواده های قربانیان به راه افتاده. چندی پیش از اعلام تصمیم جمهوری اسلامی برای ارسال جعبه سیاه هواپیما به فرانسه، حامد اسماعیلیون، یکی از افرادی که همسر و فرزندش را در آن حادثه  از دست داد، به عنوان سخنگوی این انجمن از مدیر کل سازمان هواپیمایی بین المللی ایکائو خواست تا رسیدگی به این پرونده قاطعیت به خرج دهد. وی این سازمان بین‌المللی را به کم‌ کاری در گرفتن جعبه سیاه از جمهوری اسلامی متهم کرده بود.
بقیه مواضع این انجمن نیز نشان می‌دهد که برخی خانواده های قربانیان از تعلل و کندی روند این پرونده شکایت دارند و حتی رفتار نهادهای بین المللی مرتبط را نیز تبعیض‌آمیز توصیف می‌کنند.

جواد سلیمانی، همسر الناز نبی یکی دیگر از جانباختگان، نیز به توضیحات دادستان نظامی تهران را غیرمعتبر و بی‌اساس توصیف کرده و خواهان رسیدگی به پرونده در یک دادگاه بین‌المللی است. وی از جواد ظریف و امیر علی حاجی زاده، وزیر امور خارجه و فرمانده هوا و فضای سپاه پاسداران، خواسته تا در برنامه تلویزیونی شرکت کنند و به پرسش ها و ابهامات موجود درباره این پرونده پاسخ دهند.

گزارش دادستان و یافته‌ها و ابهامات جدید

گزارش روز گذشته‌ی غلامعباس ترکی، دادستان نظامی استان تهران اما حاوی چند اطلاعات تازه است که پیشتر در قالب حدس و گمان مطرح شده بود. از سوی دیگر این گزارش روی برخی فرضیات توطئه از جمله خرابکاری و جاسوسی در هواپیما که از سوی بعضی نهادهای داخلی به آن دامن زده می‌شد، خط باطل کشید.

بیشتر بخوانید:

چهلمِ یک «دروغ»، چهلمِ یک «سقوط»

چرا ایران هنوز هم از محتویات جعبه سیاه می‌هراسد؟

جمهوری اسلامی و «معضل» خانواده کشته‌شدگان

به گزارش دادستان در بامداد روز سانحه، «با توجه به احتمال حمله هوایی آمریکا به ایران، بخش نظامی برای تأمین امنیت پروازها به بخش غیرنظامی کنترل فضای کشور اطلاع می‌دهد که تنها پروازهایی مجاز به برخاستن از باند فرودگاه‌ها هستند که از قبل توسط شبکه پدافند شناسایی شده و مجوز پرواز آن‌ها توسط این شبکه صادر شده باشد. در ساعت ۵ و ۵۲ دقیقه واحد کنترل تقرب مراقبت پرواز با مرکز کنترل فضای کشور تماس می‌گیرد و درخواست صدور مجوز می‌کند و مرکز کنترل کشور یک دقیقه بعد درخواست را به مرکز هماهنگی اعلام می‌کند و نهایتا با تأیید این مرکز در ساعت ۶ و ۱۲ دقیقه، خلبان مجوز پرواز را از برج مراقبت « فرودگاه امام خمینی» دریافت می‌کند اما درساعت ۶ و ۱۲ دقیقه، هواپیما در ارتفاع ۶۰۰ متری هدف موشک پدافند هوایی گرفته و متاسفانه سقوط می‌کند.»
در این بخش از گزارش روشن است که هواپیما بلافاصله پس از برخاستن از باند فرودگاه مورد اصابت موشک قرار گرفته است. اما این گزارش با گزارش دوم سازمان هواپیمایی کشوری در زمینه زمان دقیق سقوط هواپیما تناقض دارد. در دومین گزارش سازمان هواپیمایی کشوری آمده‌بود؛ این هواپیما در ساعت ۶:۱۲ به پرواز در آمده اما در ساعت ۶:۱۵ دقیقه از رادار محو می شود:« از ساعت ۰۶:۱۸ به بعد کنترلر رادار با توجه به از دست رفتن اطلاعات پرواز اوکراینی به دفعات خلبان را صدا کرده که پاسخی دریافت نمی نماید. طبق اطلاعات استخراج شده از رادار، هواپیما تا ارتفاع ۸۱۰۰ پایی صعود کرده و پس از آن اطلاعات شناسایی و ارتفاع هواپیما از صفحه رادار حذف و هیچ پیام رادیویی از خلبان در خصوص شرایط غیر معمول دریافت نشده است. مشاهدات راداری ( SSR , PSR ) نشان می دهد که در حدود ساعت ۰۶:۱۵ پرواز از رادار نظارتی ثانویه (SSR) محو شده ولی براساس اطلاعات رادار اولیه نظارتی فرودگاه مهرآباد (PSR)هواپیما به سمت راست منحرف و احتمالا به سمت فرودگاه در حال ادامه مسیر بوده و پس از حدود سه دقیقه پرواز، در حدود ساعت ۱۸: ۰۶ دقیقه از رادار اولیه محو شده است.»

ابهام دیگر این گزارش بر سر ارتفاعی است که هواپیما مورد اصابت موشک قرار گرفته است. به گفته دادستان، هواپیما در ارتفاع ۸۰۰ متری مورد اصابت گرفته، در حالی که اطلاعات رادار می گوید هواپیما در ارتفاع ۸۱۰۰ پا یعنی معادل ۲۴۰۰ متری از صفحه محو شده است. از این رو روشن نیست چگونه امکان دارد هواپیمایی که مورد اصابت موشک قرار گرفته، توانسته ارتفاع گرفته و تا حدود ۲۴۰۰ متر صعود کند و سپس سقوط نماید.

گزارش دادستان می‌افزاید سامانه سیاری که موشک شلیک کرده پس از راه اندازی مجدد به دلیل شرایط میدانی، شمال واقعی را دقیق تعیین نمی‌کند و همین اشتباه فاحش موجب می‌شود که سمت اهداف شناسایی شده توسط سامانه با اختلافی حدود ۱۰۵ درجه توسط اپراتور مشاهده شود و این خطا، مبنای یک سلسله اشتباهات دیگر قرار می‌گیرد و در نتیجه سامانه پدافندی دچار اشتباه می‌شود.

سامانه سیاری که موشک شلیک کرده پس از راه‌اندازی مجدد به دلیل شرایط میدانی، شمال واقعی را دقیق تعیین نمی‌کند و همین اشتباه فاحش موجب می‌شود که سمت اهداف شناسایی شده توسط سامانه با اختلافی حدود ۱۰۵ درجه توسط اپراتور مشاهده شود.

در اینجا دادستان توضیح نمی‌دهد که سلسله اشتباهات دیگر چیست؟ آیا تجیهزات فنی سامانه  از جمله رادارها یا دوربین ها اشکال داشته که چنین خطای فاحشی بوجود آمده یا اپراتور چنین تشخیص خطایی داده است.

بر اساس این گزارش کاربر سامانه پدافندی، مشخصات هدف شناسایی شده را به مرکز هماهنگی مربوط اعلام می‌کند، ولی پاسخی دریافت نمی‌کند و اطلاعات ثبت شده نشان می‌دهد که پیام سامانه دفاعی با مرکز هماهنگی مبادله نشده و قبل از مبادله پیام و دریافت پاسخ، «متأسفانه کاربر اقدام به شلیک کرده در حالی‌که این قطع ارتباط تنها در حد چند ثانیه بود.»

در این بخش نیز روشن نیست «مرکز هماهنگی» همان «سیستم یک پارچه پدافند» است یا مرکز دیگری که ذکری تا کنون از آن نشده.

به گفته ترکی، کاربر سامانه پدافندی، سوال را می‌پرسد و منتظر پاسخ نمی‌شود و بر اساس تشخیص خودش، شلیک را انجام می‌دهد و انتشار خبری مبنی بر شلیک موشک کروز در سامانه ناشی از مشاهدات نورهای پرتاب شونده در مناطق مرزی توسط دیده‌بانان در ساعاتی قبل از وقوع سانحه نیز مزید بر علت می‌شود. اینجا نیز پاسخ داده نشده که چرا کاربر منتظر پاسخ نمی شود و آتش به اختیار عمل می‌کند در حالی که به گفته دادستان هیچ دستوری مبنی بر شلیک از سوی شبکه به سامانه‌های پایین دستی صادر نشده و در زمان وقوع سانحه، وضعیت سامانه‌های پدافندی تحت مقررات «آتش محدود» بوده نه آتش به اختیار. بنابراین صرفا باید با اخذ مجوز از شبکه، شلیک صورت می‌گرفت. اما دادستان نمی‌گوید چگونه این سامانه، نورهای پرتاب شونده در مناطق مرزی را مشاهده می‌کرده، اما تماسش با سیستم یکپارچه در تهران قطع بوده.

به گفته ترکی، کاربر سامانه پدافندی، سوال را می‌پرسد و منتظر پاسخ نمی‌شود و بر اساس تشخیص خودش، شلیک را انجام می‌دهد.

یافته‌های دادستان همچنین با اظهارات سردار حاجی‌زاده نیز همخوانی ندارد. بویژه در زمینه شلیک دوم به هواپیما که در این گزارش معلوم شده نقش اصلی را در سرنگونی هواپیما داشته‌است. مجموعه این ابهامات نشان می‌دهد که سامانه سیاری که به سوی هواپیمای اوکراینی شلیک کرده به صورت کاملا مشکوک و بدون هماهنگی با سیستم یکپارچه پدافند در آن محل مستقر شده که دلیل این استقرار نیز روشن نیست. سامانه ای که یا نقص فنی داشته یا کاربران آن افرادی فاقد صلاحیت و مهارت بودند. بنابراین پرسش کلیدی درباره علت استقرار این سامانه و تصمیمی است که برای استقرار آن گرفته شده است. یافتن پاسخی برای این پرسش البته می‌تواند زمینه‌ساز باز شدن پرونده‌های تازه درباره مفاسد نهادهای نظامی کشور و حتی نفی یا اثبات فرضیه سرنگونی عمدی هواپیما باشد.