چگونه می‌توان یک «رایاتبعه» شد؟

زیتون – مهسا محمدی: «رسول جلیلی»، عضو شورای عالی فضای مجازی اخیرا در گفتگو با خبرگزاری مهر از مفهومی جدید به عنوان «رایاتبعه» رونمایی کرد و گفت که پلیس کشور باید در فضای مجازی برای گذرنامه افراد خارجی که می‌خواهند «رایاتبعه» یا «تبعه فضای مجازی کشور» باشند، فکری بکند.

این عضو حقیقی شورای عالی فضای مجازی به علاقه احتمالی افرادی برای «زیست در سرزمین فضای مجازی ایران» اشاره می‌کند و تاکید دارد که: «این زیست باید قانونمند باشد.»

جلیلی می‌گوید«از آنجایی که ورود این اشخاص به فضای مجازی از طریق فرودگاه واقعی انجام نمی‌شود و پلیس مهاجرت آن را چک نمی‌کند، مقررات متفاوتی برای ورود به صورت مجازی می‌طلبد. در اینجا باید مساله را بشناسیم و برای آن راهکار تدوین کنیم.»

هر چند این اولین بار است که یک عضو این شورا درباره صدور «تبعیت» برای استفاده کنندگان خارجی از «فضای مجازی ایران» سخن‌ می‌گوید، اما «قانون‌مند» و ضابطه‌مند کردن این فضا ذکر هر روزه این شوراست.

این ضابطه‌مند کردن و یا به عبارت بهتر قصد انجام این کار هم بدون هزینه نبوده است و بودجه‌های کلانی برده، با وجود این به نظر نمی‌رسد که هنوز جمهوری اسلامی توانسته باشد افساری بر اسب سرکش فضای مجازی زده باشد.

از سویی دیگر امروز طرحی برای «ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی» به هیأت رییسه مجلس ارائه شد تا به صحن علنی برود. بر اساس این طرح که با امضای بیش از ۴۰ نماینده ارائه شده، همه‌ی پیام‌رسان‌های خارجی باید از طریق یک شرکت داخلی در ایران ثبت شوند،‌ فضای مجازی تحت نظارت نیروهای نظامی درخواهد آمد، کاربران فضای مجازی باید تعیین هویت شوند، استفاده از فیلتر شکن و وی‌پی‌ان جرم محسوب می‌شود و متخلفان به زندان و مجازات نقدی محکوم می‌شوند.

از امکان‌های تکنیکی تا محدودیت‌های بودجه‌ای

امیر رشیدی، متخصص امنیت اینترنت، درباره طرح جدید این شورا به «زیتون» می‌گوید:« از زمانی که داستان شبکه ملی اطلاعات در ایران آغاز شد، بحث احراز هویت هم مطرح شد. این طرح جدید  «تبعه فضای مجازی کشور» هم ذیل همان موضوع احراز هویت قابل  تعریف است. آنها می‌گویند که هر کس در فضای اینترنت ایران می‌چرخد، چه ایرانی و چه خارجی باید احراز هویت شود.»

امیر رشیدی:« «برای خارجی‌ها نمی‌توانند این کار را بکنند،نمی‌توانند نه به این معنی که امکان تکنیکی این کار وجود ندارد اما از این منظر که با توجه به امکانات مالی و تکنولوژیکی مورد نیاز برای انجام آن، در شرایط فعلی ایران، این کار عملا غیرممکن است.

او درباره امکان‌های تکنیکی اجرای این طرح می‌گوید: «طبیعتا برای خارجی‌ها نمی‌توانند این کار را بکنند، نمی‌توانند نه به این معنی که امکان تکنیکی این کار وجود ندارد اما  از این منظر که با توجه به امکانات مالی و تکنولوژیکی مورد نیاز برای انجام آن، در شرایط فعلی ایران، این کار عملا غیر ممکن است. نهایتا در مورد اینترنت ایرانی‌ها در درون ایران می‌تواند یک کارهایی برای کنترل بیشتر انجام دهند. بنابراین این حرف بی‌معنی در عین حال نشان‌دهنده ذهنیت امنیتی گوینده آن است.»

به گفته رشیدی این همان طرح زمان احمدی‌نژاد است، اما با چند فراز و فرود: «هدف نهایی همان احراز هویت کاربران و دادن هویت آنان به دست نهادهای امنیتی است.  در طرح اینترنت ملی دوره احمدی‌نژاد هدف این بود که اینترنت را ببندند، دیواری بکشند و از این طریق هم حداکثر کنترل را بر داخل داشته باشند و هم خیالشان از بابت خارج راحت باشد. روحانیِ دوره اول که هم می‌خواست با دنیا تعامل داشته باشد و هم کنترل نسبی را نگاه‌ دارد، گفت دیوار را می‌کشیم، اما  ۴ تا گیت روی آن باز می‌گذاریم تا ارتباط قطع نشود. حالا اما با تغییر شرایط سیاسی به دلایل مختلف، که در حوصله این بحث نیست، وضعیت به حالت قبل برگشت و برای گیت‌ها هم دیگر ضرورتی احساس نمی‌شود. از این رو از نو در حال بازگشت به هسته این طرح و امنیتی و حتی نظامی کردن کنترل اینترنت هستند.»

این محقق حقوق دیجیتال در عین حال هدف بخشی از این طرح‌های ریز و درشت که از سوی افرادی مشخص پیشنهاد می‌شود را بهره‌گیری از رانتی می‌داند که در سایه این طرح‌ها نسیبشان می‌شود؛ « همین رسول جلیلی در زمانی که به دلایل «امنیتی» اپلیکیشن ویز را در ایران فیلتر کردند، کار آن را به یک شرکت زیرمجموعه خود سپرد. او با استفاده از پوزیشن خود در فضای مجازی و دانشگاه شریف از یک دست طرح‌ها را ارائه می‌کند و  از دست دیگر طرح‌ها را به شرکت‌های اجرایی وابسته به خود می‌سپارد و بودجه آنها  را می‌گیرد. اکثر این تولیدات فضای مجازی، وبسایت‌ها و اپلیکیشن‌های محلی که در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرند با رانت فیلترینگ زنده‌اند. بخشی از آنها به صورت مستقیم و گروهی هم به صورت غیرمستقیم با اعضای این شورا و مقامات وصل هستند.»

ابتکارات جلیلی

این اما اولین ابتکار رسول جلیلی، عضو منصوب آیت‌الله خامنه‌ای در شورای فضای مجازی درباره نام‌گذاری و اجرای طرح‌های بودجه‌بر نیست. «ایرانت» به جای اینترنت، « در نشان» به جای «ات‌ساین»، «شمتا» یا «شبکه ملی تراز انقلاب اسلامی» بخش دیگری از پروژه‌هایی است که در جهت انقلابی و اسلامی کردن اینترنت توسط جلیلی پیشنهاد شده و به واسطه خود وی و شرکت‌های تبعه‌اش اجرا شد. در عین حال پیشنهادات جلیلی در فضای مجازی همیشه در پیوندی عمیق با مفاهیم سیاسی و ایدئولوژیک است؛ به عنوان مثال او در برشمردن ویژگی‌های «ایرانت» می‌گوید:« ایرانت استقلال ما را در استمرار استقلال سیاسی‌مان را فراهم می‌کند.»

«ایرانت» به جای اینترنت،«در نشان» به جای «ات‌ساین»، «شمتا» یا «شبکه ملی تراز انقلاب اسلامی» بخش دیگری از پروژه‌هایی است که در جهت انقلابی و اسلامی کردن اینترنت توسط جلیلی پیشنهاد شد.

اما بحث تنها ایدئولوژی نیست. پیام افزار پیک ‌آسا، امن افزار گستر شریف، زیست‌بوم مجازی درسا، جمعیت توسعه گران فضای مجازی پاک و رایان سامانه‌های امن پارسا شریف، تنها لیست شرکت‌های مرتبط با فضای مجازی است که جلیلی در آنها مدیرعامل یا رئیس هیات مدیره است. سه شرکت از این ۵ شرکت بعد از سال ۹۴ و تمدید عضویت جلیلی در شورای عالی فضای مجازی تاسیس شده است.

شرکت‌هایی که اتوماتیک‌وار پیمانکاران طرح های ابتکاری این منصوب رهبر می‌شوند. به عنوان مثال «نشان در نشان» که به گفته جلیلی برای طراحی و اجرای آن ۳ سال وقت صرف شد از خروجی‌های «جمعیت توسعه‌گران فضای مجازی پاک» بود. حیف و میل بودجه برای انجام این طرح‌ها تا به جایی پیش رفت که صدای اصول‌گرایان و همقطاران خود جلیلی را هم در آورد.

جلیلی سعی دارد در سیاست‌های اتخاذی در فضای مجازی تمام و کمال اوامر و توصیه‌های رهبر جمهوری اسلامی را تعقیب کرده و بر مبنای آن اظهار نظر و عمل کند. او پیش از این در اظهارنظری گفته بود که «فضای مجازی پدیده‌ای است که اهمیتش به اندازه انقلاب اسلامی است. ما نیاز داریم که در فضای نوظهور مجازی امتداد انقلاب اسلامی در فضای مجازی را خلق کنیم. چیزی که ما به آن فضای مجازی تراز انقلاب اسلامی یا به اختصار فمتا می‌گوییم.»

حال به نظر می‌رسد شورای عالی فضای مجازی به ابتکار این عضو فعال خود در نظر دارد با الگوی «فمتا» یک «فضای پاک مجازی» بسازد که «پاکی» آن با شاخص‌های نهادهای امنیتی و طرح‌های بودجه‌خوار جلیلی تضمین می‌شود.