آتش در گلستان؛ نقدی بر گفت‌و‌گوی ایران‌اینترنشنال با ابراهیم گلستان

نويد بازرگان

هیچ پیرایه بهتر از شرم نیست (قابوسنامه)

خبرنگار ایران اینترنشنال ، از آقای ابراهیم گلستان در آن‌سوی خط درباره‌ی درگذشتِ مرغ نادره تکرار ایران ، «استاد شجریان» میپرسد و دلایل اقبال مردم به او را جویا می‌شود. آنچه از سخنان مغشوش و پرگُسست او میتوان دریافت این هاست: «نه دیده بودم و نه می‌شناختمش ، اما آوازش مطبوع بود و به دلم می‌نشست . اقبال مردم نیز ملاکی معتبر نیست، جُستنِ جای خوب نیز در جامعه ایران ، کار ِدشواری نیست . مردم در فقر فکری‌اند ،  جامعه هیچ‌گاه قاضی خوبی نبوده است...»

باقی ، سخنانی از همین دست است . تلاش و تکاپوی  مجری، بر استخراجِ سخنانی ملاطفت‌بارتر از کامِ گلستان ، ناکام می‌ماند. همچنان‌که تکریم و تجلیلِ آقای عباسِ میلانی  ( مهمان دیگر )  از گلستان  و ناسزا به آل احمد  هم که خوشایند اوست – افاقه نمی‌کند و گلستان ، سُرخ و سرسخت ، پا در یک کفش کرده و حاضر نیست شجریان را از حدّ و قواره‌ی یک آوازه‌خوانِ خوش صدا  اندکی ارتقا دهد.

روز بعد با آنکه  نتیجه‌ی بحثِ گذشته به روشنی نشان داده که گلستان با عدم اطلاعی که از موسیقی و نقش شجریان دارد، انتخاب مناسبی برای موضوع درگذشت شجریان نیست – خبرنگارِ محترم  خود را به اقامت‌گاهِ گلستان می‌رساند و ضمن ادامه‌ی گفتگوی شب پیش اصرار دارد از او که به‌دلیل کهولت دیگر رشته‌ی تسبیح ِعباراتش گسسته، بپرسد ارزیابیًاش از وضع فعلی چیست؟ چه خواهد شد و ملت ایران باید اکنون چه کند؟ از مردی که در طول این سالیان در قصر ویکتوریایی‌اش جز به شکارِ قرقاول، تماشای فیلم، مطالعه و نگارش ِدلخواهش نپرداخته، نه استادِ سیاست است و نه درس خوانده‌ی تاریخ و فلسفه، نه لب به اعتراضی گشوده و نه در طول این سال‌ها قلم  بر اعدامی و زندانی و شکنجه‌ای و فقری و تبعیضی گریانده، اصرار دارد که نسخه‌ای مشگل‌گشا بگیرد هدیه‌ی اصحاب را!

نویسنده‌ی مشهورِ ما در عوض بی‌هنگام و بی‌موضوع، به‌جای  تحلیلِ اجتماعی، مهندس بازرگان این خصم قدیم را هدف می‌گیرد و یکی دیگر از آن خاطره‌های صنعت نفت را از بُقچه‌ی تخیل بیرون می‌کشد. می‌گوید بازرگان ( که در نگاه او نماینده‌ی خرافه‌های دینی است) به او گفته است که آب کُر یعنی سه وجب و نیم در سه وجب و نیم در… و این آب آن‌چنان سنگین است که میکروب‌ها را در زیر خود لِهْ می‌کند ! می‌گوید ببینید او این اندازه بی‌سواد بود . علی‌رغم این‌که استاد دانشکده فنی بود و من به او گفتم که ذهنی کوچکتر از همان میکروب‌ها را دارد. (نقل به مضمون).

واضح است که گلستان سندی برای این افترا نشان نمی‌دهد و خبرنگار هم هیچ نمی‌پرسد که این ملاقات در کجا و کی انجام گرفته و آیا کسی دیگر نیز شاهد این گفتگو بوده است؟ خاطره‌ای است که طبق معمول از انبان او به مصلحت بیرون می‌آید . کسی نمی‌پرسد که آیا قابل تصور است کسی پس از هشت سال تحصیل، با مدرک مهندسی ماشین‌های حرارتی از اِکول سانترال پاریس بیرون بیاید و مهندس‌ها در دانشکده‌ی فنی تربیت کند و هفت اختراعِ  ثبت شده در فیزیک سیالات و دستگاه‌های حرارت و برودت داشته باشد، آن‌گاه چنین چیزی بگوید؟ و گلستان که در آن زمانه حداقل پانزده سال از او جوان‌تر است چنین پاسخی دهد؟ من حتی شک دارم که هیچ‌گاه ملاقاتی میان آن دو رخ داده باشد. باید بگویم که در طول حیات پدرم حتی یک‌بار هم نام گلستان را از او نشنیدمبه‌نظرم حکایت ایشان حکایت آن نویسنده‌ی مشهور است که گفته بود من در جوانی که حافظه‌ای سرشار داشتم، هم ماجراهای واقعی را به‌خاطر می‌آوردم و هم  آن‌ها که هرگز اتفاق نیفتاده بودند. اکنون  در پیرانه‌سر، تنها دومی را بیاد می‌آورم ! (۱ )

ناسزاهای آقای گلستان البته حکایت جدیدی نیست. چندی پیش خاطرهاب دیگر از دوران نفت و اقامت در آبادان به‌دست داده بود و بازرگان را با هیئتی چون دون کارلئونه در فیلم پدرخوانده تصویر کرده بود در حالی‌که بادیگاردها و مریدان، اطرافش را گرفته‌اند و فردی در حال اصلاح سر و صورت اوست و او هم‌زمان اوامری را صادر می‌کند… این تصویرپردازی هم البته سینمایی-تخیلی است و از فرط وضوح در تضادی که با سلوک پدرم دارد نیازمند هیچ توضیحی نیست.

درباره‌ی آقای گلستان البته کسی نباید انتظار انصاف و احترام داشته باشد.از کسی که همان  آل احمد  درباره‌اش گفته است «مرکز عالم خلقت است» و «من هیچکس را اینقدر اشرف مخلوقات ندیدم» (۲ )، از کسی که مرحوم دکتر خانلری را ابله ( ۳)، احسان طبری را  ابله‌ترین (۴) و احسان یارشاطر را ابلهِ پرتِ چاخان (۵ ) ، هنرمندی چون سیاوش کسرایی را بی‌سواد (۶) ،شاعرانی چون شاملو  و نادرپور را نا آشنا با شعر می‌داند (۷) و کسی که در باره فردوسی نیز نمی‌داند که «حکمت و حکیمی‌اش کجا بود؟»(۸) و دخترش نیز او را آش درهم‌جوشی از شرافت و خباثت می‌داند (۹) ،  نباید انتظار داشت که آتش در همه آفاق نزند. 

اما من مدتها فکر می‌کردم که چرا بازرگان؟ و چرا معمولا با جملاتی که بویی از حساب‌خورده‌های شخصی دارد به او حمله میبرد ؟ در حالی‌که بازرگان نه رقیب هنری او بود و نه ادعایی در ادبیات داشت و نه هرگز نقدی و یا نظری به فروغ فرخزاد داشته است تا این که نهایتا یادداشت مرحوم نادر نادرپور در مجله‌ی روزگار نو ، نکته‌ای را فرا-یاد آورد. نادر پور می‌نویسد:

 «او (گلستان) در فاصله‌ی سوم شهریور ۱۳۲۰ و بیست و هشتم مرداد ۱۳۳۲ از شمار توده-نفتی‌های سرشناس بوده و در همان حال به عنوان دوبله‌کننده‌ی فیلم‌های تبلیغاتی شرکت سهامی ایران و انگلیس (و سپس کنسرسیوم)  دستمزدهای کلان می‌گرفته[است] ….اندکی پیش از انقلاب تمام وسایل فرسوده‌ی کارگاه سینمایی‌اش را به سازمان رادیو تلویزیون وقت در ازای مبلغی گزاف فروخته به ساحل تایمز مهاجرت کرده (۱۰)»

در واقع او پیش از ملی شدن صنعت نفت هم‌زمان نقشی دوگانه بازی می‌کرده است. از سویی عضو حزب توده است و بوروژوازی  کُمپرادور  را لعن و نفرین می‌کند و در همان حال منتفع از قراردادهایی  با شرکت نفت ایران و انگلیس است.

قابل حدس است که در جریان ملی شدن صنعت نفت در سال ۱۳۲۹ و  ورود هیئتِ خلع ید به ریاست بازرگان به آبادان، این سبوها بشکسته و آن پیمانه ها ریخته است و تا چهار سال یعنی تا پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ آن‌گونه قراردادها با  انگلیسیان،  پاک به محاق تعطیل رفته است؛ چیزی که از حافظه‌ی دراز مدت استاد رخت بر نمی‌بندد.

شاید بهتر است  این نکته را نیز افزون کنم که هرچند خدمت گلستان را به ادبیات داستانی، به هنر عکاسی و سینمای مستند، نباید با اخلاقِ کژمدار ِاو در یک کاسه ریخت و هر یک داوری جداگانه ای دارد، اما چیزی که عجیب است تلاشی است از سوی برخی اشخاص و رسانه‌ها، تا او را هم‌چنان و حتی تا ۹۸ سالگی، آن‌هم در حوزه‌هایی که اطلاعی از آن ندارد، به گفتگو بکشند. چیزی که برای خودِ او از همه زیان‌بخش‌تر است. حکایت امروز نویسنده ی ما حکایتِ تفنگ سَرپُری زنگار گرفته بر دیوار است که هر چند سالهاست به کار نیامده اما باروتاش هنوز بکار است و به کوچکترین اشاره‌ی دستی، از ضامن رها می‌شود و کسی را زخمی می‌کند. میتوانحدس زد که برای عده‌ای این کار تفنن و تفریح محسوب شود. آن‌ها که می‌گویند خوب ، بله او همین است ! و همین صراحتِ بیان برای خود فضیلتی است. و منظورشان در حقیقت این است: مادام که دشنامی از سوی او به «ما» حواله نشده است ، این صراحت ستودنی است. صراحت از دید آنان یعنی ناسزا به دیگران. به این ترتیب  و متاسفانه او بخشی از ضمیر ناخودآگاهِ ما ایرانیان است... آن بخشِ دیکتاتور مسلک، که برای رای و شخصیت کسی حرمتی نمی‌شناسد و هر نکته خلاف باورش را بی‌هیچ شرمی با ناسزا پاسخ می‌گوید؛ چیزی که به وفور امروزه در جامعه و نیز در فضای مجازی می‌بینیم.  دیگران در نگاه او یا متملق و هم‌داستان‌اند  و یا وطن‌فروش، خائن  و بی‌سواد. آن بخشِ خود شیفته‌ای که در هر حوزه‌ی مرتبط با فرهنگ ایران ، خود را مطلع جلوه می‌دهد اما اطلاعی دقیق از تاریخ ایران ندارد. آن بخش که عافیت‌طلبانه در هیچ  سنگلاخی خطر نمی‌کند  ولی مدّعیِ خلق و خالق است. آن بخش که از دین هم  چیز چندانی نمی‌داند ولی به‌شدت دین‌ستیز است. و این همه کم و بیش در شاهزاده‌ی قصه‌ی ما جمع است.او نمادِ خشم ماست؛ آن بخشِ زود خشمِ دیر آشتی ، که بخشی از – و خوشبختانه تنها بخشی ازهویت ماست.

منابع و پانوشت‌ها

۱)- این مضمون از مارک تواین در کتاب زندگی من نقل شده است . البته در مثل مناقشه نیست و منظورم ابدا مقایسه این دو نویسنده از نظر سطح ادبی نیست..

۲)- جلال آل احمد ، یک چاه و دوچاله،نشر رواق چاپ اول ، ۱۳۴۲ ص۲۷

۳)- نقل قول از کتاب حدیث نفس  ، حسن کامشاد ، نشر نی، چاپ چهارم 1392 جلد دوم ص ۱۸۲ و۱۸۱

۴)-همان ، همانجا

۵)- همانجا

۶)- نقل قول از خانم بی بی کسرایی ، دختر شادروان سیاوش کسرایی  در مکالمه شخصی. این مطلب با اجازه ایشان در اینجا نقل شد.

۷)-همان ۱۸۶

۸)- همان ، ابتدای بخش  «بختک هیولاها».

۹- لیلی گلستان  فصل نامه نگاه نو آبان 1384 صفحات ۱۷۰-۱۸۸

۱۰)- از کتاب حدیث نفس کامشاد جلد دوم صفحه ی 186 به نقل از مجله ی روزگار نو

تلگرام
توییتر
فیس بوک
واتزاپ

11 پاسخ

  1. اگر جزییات و حرف ها و خاطره ها را کنار بگذاریم و لب کلام آقای گلستان را بچسبیم اینطور میتوان برداشت کرد که از “کاخ ویکتوریایی اش” واقعیت جامعه ایران امروز را هنوز بهتر از خیلی کسانی که ادعا دارند میشناسد و در “پیرانه سری” هنوز روشنفکر است و نگاه رو به جلو دارد و اسیر گذشته و این که چه دوران خوبی بود نیست و تشویق به “فکر کردن” میکند کاری که بسیار سخت اما قطعا راهگشاست .

  2. کل حرفهای آقای گلستان پریشان گوئی بود! ایشان را بیشتر از زبان آقای بهنود میشناسم،
    قبلا حرفهای ایشان را نشنیده بودم که مقایسه کنم،
    ازنظر ایشان هیچکس در هیچ زمینه ای سواد ندارد!

  3. با سلام. من نمیفهم که چرا هر انتقاد از مرحوم مهندس بازرگان حرام و باطل بشمار میایید. آیا باید تاریخ را عوض کرد و از نقش فعالانه ایشان در تأسیس حکومت استبداد دینی چشم پوشی کرد؟ اینکه ایشان چندی بعد در مقام نماینده مجلس اسلامی چند تا هم انتقاد از حکومت کرده کمکی به حال و درد ما نمیکند.

  4. مشکل همین است که اگر کوشک و کاخ ویکتوریائی داشته باشی و قرقاول شکار کنی برای رسانه ها بخصوص رسانه های بزرگ جذابتری و حرفت مثل توپ صدا میکند. ابراهیم کاخ ، در دام حرف خودش افتاده. عوام را بهتر می پسندند اگر سلیبرتی باشد. حرف پرمغز خواهان کم دارد و رسانه ای برایش نیست چون پول تویش نیست

  5. من نمیخواهم الفاظ آقای گلستان رو تایید کنم ولی این نظر که همه چیز رو خیلی سطحی و با نظر مردم بسنجیم کار اشتباه و غیر علمی است همانطور. که اساسا بعضی از سوالات خیلی کلی و اشتباه بود ما هنوز یاد نگرفتیم که هر سوالی رو باید فقط از متخصص آن کار پرسید ولی عملکرد آقای بازرگان در دوره انقلاب کلا مردود است اگر پسر ایشان اینها رو روشن میکردند خوب بود وقتی ایشان خودش پس از بازگشت از فرانسه و دیدار با خمینی میکنید افکار این مرد در صدها سال قبل مانده و رفتار قیم مابانه او را درهمان جلسه می بینه چرا قبول میکنه که زیر بلیط او برود و یک دولت غیر قانونی تشکیل بده جالب اینجاست ایشان بهتر از هر کسی شاپور بختیار رو می شناخت که آدم سالم و صادق است و سیاستهای شاه رو هم قبول نداره به جای همکاری با بختیار یک دولت غیر قانونی من درآوردی زیر نظر خمینی تشکیل داد و ضربه مهلک به دولت بختیار زد

    1. مرحوم بازرگان وقتی ازفرانسه برگشته بود باتوجه به توده میلیونی مردم درخیابان خیلی دیر بود برای سروسامان دادن وایشان علیرغم میل باطنی پست نخست وزیری را پذیرفت بلکه کشور از هم نپاشد.

      1. اولا الان معلوم شده این میلیونی که می گفتند’ در حد هزار و حداکثر چند ده هزار نفر بوده نه میلیون.ثانیا وقتی شما یک دولت قانونی سر کار دارید برای سرو سامان دادن بهتره به همان دولت روی کار که اون هم قصدش سرو سامان دادن به وضع بود کمک کرد ثالثا وقتی شما یک طرف آدم خود رای و مستبد و اعوان و انصارش را داری و یک طرف دیگه آدمی که سابقه صحت و سلامت و تحصیلات و مبارزه علیه شاه رو ،این عقلانی است که طرف اون آخوند مستبد رو بگیری .؟؟ بد نیست شما کتاب یکرنگی رو بخوانید یا در بوتیوب ۳۷ روز بختیار رو نگاه کنید.

  6. ما بایست این گفتۀ بازرگان را ـ که در مجلس به زبان راند ـ سالیان دراز آویزۀ گوشمان کنیم:
    «آن که به ما نریده بود کلاغ کون دریده بود.»

    با احترام
    داود بهرنگ

    1. شما این جمله رو در کتاب یا مجله یا فیلم خوانده اید یا دیده اید. البته من طرفدار بازرگان نیستم بلکه اون دو یکی از عوامل بدبختی ملت ایران میدونم ولی فکر نمیکنم ایشان این جوری جایی حرف زده باشه. خواستم ببینم منبعی برای حرفتان دارید.

      1. باسلام
        این جمله را مرحوم مهندس بازرگان در مجلس اول درجواب خانم رجائی‌که از دولت موقت انتقادمیکرد‌ گفت البته فقط قسمت اول جمله را <> ولی به لحاظ جایگاه مجلس وادب ومتانت آخرجمله را ذکر نگردند ۰
        البته این قسمت بایاری ازحافظه که از استماع مذکرات مجلس اول بیادمانده ذکرشد ۰

  7. نظر جناب گلستان قابل تامل و حاصل مشاهدات و تجربیات شخصی ایشان هستش. آنچه که جامعه رو به سمت رشد می بره نه عوام بلکه خواص نخبه متفکر هست. عوام نیاز به هدایت نخبگان بدون تعصب دارند. هر گاه عوام بودند جهت گیری ها دوره ای و دلی و زنده باد و مرده باد بوده است.

دیدگاه‌ها بسته‌اند.

رسانه‌های گوناگون و برخی “کارشناسان” در تحلیل سیاست‌های آینده ترامپ در قبال حاکمیت ولایی، به‌طور مکرر از مفهوم “فشار حداکثری” (Maximum Pressure) استفاده می‌کنند. این اصطلاح شاید برای ایجاد هیجان سیاسی و عوام‌فریبی رسانه‌ای کاربرد

ادامه »

حدود هفده سال پیش و در زمان جدی شدن بحران هسته‌ای، در تحریریه روزنامه بحثی جدی میان من و یکی از همکاران و دوستان

ادامه »

بی‌شک وجود سکولاریسم آمرانه یا فرمایشی که توسط پهلوی‌ها در ایران برقرار‌شد تاثیر مهمی در شکل گیری و حمایت گسترده

ادامه »