همهمه در ریاض، سکوت در تهران

زیتون ـ یلدا امیری: روابط مدتها است که تیره و تار است، جمهوری اسلامی پس از ۴۲ سال هنوز نتوانسته روابط خود را با همسایگان حاشیه خلیج فارس حتی به نقطه صفرِ بی‌طرفی برساند و البته از آن سو نیز تمایلی برای اصلاح روابط وجود ندارد. در میان کشورهای همسایه ایران در خلیج فارس خصوصا از چشم عربستان سعودی ایران یک رقیب و بدتر از آن یک دشمن دیده می‌شود. ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودی روز ۲۲ آبان در سخنرانی سالانه خود در مجمع مشورتی این کشور که عالی‌ترین نهاد مشورتی دولت است از جامعه‌جهانی خواست تا «موضعی قاطع» در برابر برنامه‌های اتمی و موشکی و سیاست منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران اتخاذ کنند.

چنین درخواستی از سوی پادشاه عربستان سعودی درست در زمانی انجام شده که پیروزی جو بایدن نامزد دموکرات‌ها در انتخابات آمریکا رقم خورده و دونالد ترامپ رئیس جمهوری که سیاست «فشار حداکثری» را در مقابل ایران اعمال کرده و می‌کند، به احتمال قوی تا دو ماه دیگر رفتنی است. در مقابل جو بایدن در مناظرات انتخاباتی و یادداشت‌های خود در مطبوعات اعلام کرده که به شرط و شروطی به توافق هسته‌ای با ایران باز می‌گردد و این تلویحا به معنای رفع تحریم‌های ایران است.

پادشاه عربستان چه گفت؟

پادشاه عربستان سعودی بالاترین مقام سیاسی این کشور در موضعی تهاجمی گفت:« پادشاهی سعودی از جامعه جهانی می‌خواهد تا موضع قاطعی نسبت به رژیم ایران اتخاذ کنند.»

او گفت پادشاهی عربستان بر خطرات «پروژه منطقه‌ای ایران، دخالت در امور کشورهای دیگر، حمایت از تروریسم و دامن زدن به فرقه‌گرایی» تأکید دارد و از جامعه جهانی می‌خواهد تا با موضع‌گیری قاطع در قبال ایران «مانع از تلاش‌های این کشور برای دستیابی به فناوری هسته‌ای و توسعه موشک‌های بالستیک» شود.

پادشاه ۸۴ ساله عربستان حدود یک ماه و نیم پیش نیز از طریق ویدئو کنفرانسی در مجمع عمومی سازمان ملل سخنرانی کرده و گفته بود، ایران با بهره‌گرفتن از مزایای برجام اقدام به گسترش فعالیت‌های تروریستی کرده است.

البته مقامات جمهوری اسلامی بارها سخنانی از این دست را اتهام دانسته و آن را رد کرده اند.

واکنش ایران 

تا بدین جا می‌توان گفت واکنش مقامات ایران در برابر سخنان پادشاه عربستان سعودی سکوت بوده است. تنها حسین امیر عبداللهیان، دستیار ویژه رئیس مجلس در امور بین‌الملل در توییتی به این سخنان پاسخ داد.

امیر عبداللهیان در صفحه رسمی توییتر خود نوشت: «پادشاه ‫عربستان متجاوز به یمن که در کنار تروریسم آمریکایی داعش در عراق، سوریه، لبنان و یمن بوده است، حق اتهام زنی به جمهوری اسلامی ایران را ندارد. ریاض بهتر است خوش خدمتی به رژیم اسرائیل را متوقف و به همسایگان احترام بگذارد. ‫ایران همواره حامی اصلی صلح و امنیت همسایگان و منطقه است.‫»

واکنش مقامات ایران در برابر سخنان پادشاه عربستان سعودی سکوت بوده است. تنها حسین امیر عبداللهیان، دستیار ویژه رئیس مجلس در امور بین‌الملل در توییتی به این سخنان پاسخ داد.

با وجود ابن در سطوح بالاتر و در میان مقامات رسمی هنوز پاسخی به این اظهارات پادشاه عربستان داده نشده است.

سکوت فعلی مقامات ایران را شاید بتوان در ادامه تلاش ایران برای برقراری ارتباط و گفتگو با همسایگان حوزه خلیج فارس دانست. البته بعید نیست که در روزهای آینده واکنشی از سوی بقیه مقامات ایران نشان داده شود. اما همین چند روز پیش بود که مقامات دولتی جمهوری اسلامی همسایگان حاشیه خلیج فارس را به اصلاح روابط دعوت کردند.

محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی روز ۱۸ آبان در توییتی که مشخصا دعوت کشورهای حاشیه خلیج فارس به گفتگو بود، به زبان عربی و انگلیسی نوشت: «ترامپ رفت؛ ما و همسایگانمان ماندیم. تکیه به بیگانگان امنیت نمی‌آورد بلکه امید را بر باد می‌دهد. دست های خود را برای همکاری جهت تحقق منافع مشترک مردم و کشورهایمان دراز می‌کنیم. ما همه را به گفت‌وگو دعوت می‌کنیم چرا که تنها راه پایان دادن به اختلافات و تنش‌هاست. همه با هم برای ساخت آینده‌ای بهتر برای منطقه‌مان.»

در همان روز حسن روحانی، رئیس جمهور جمهوری اسلامی نیز در جلسه هیات دولت در این مورد « سیاست های غلط چهار سال گذشته آمریکا» را موجب «رواج دشمنی و کینه توزی بین دولت‌ها» و  همسایگان ایران دانست و گفت: «ایران شرایط جدید بین المللی را فرصت تازه‌ای برای تفاهم، همکاری و تعامل بیشتر با همسایگان در جهت ثبات، امنیت، توسعه، تعمیق روابط حسنه و دوستی بین دولت‌ها و ملت‌های منطقه می‌داند.»

عربستان نگران چیست؟

یکی از ریشه‌های هراس کشورهای حاشیه خلیج فارس از جمهوری اسلامی به سال‌ها پیش و تاسیس شورای همکاری خلیج فارس باز می‌گردد. شورای همکاری کشورهای خلیج فارس در سال ۱۹۸۱ و به فاصله اندکی پس از انقلاب ایران تشکیل شد، اگرچه به ظاهر قرار بود کشور های عضو این شورا اهداف تجاری و اجتماعی مشترکی را دنبال کنند، اما هدف اولیه این شورا که در ۲۵ می ۱۹۸۱ میلادی تاسیس شد، مقابله با خطر انقلاب اسلامی اعلام شد.

البته نگرانی اعراب چندان بی دلیل نبود، جمهوری اسلامی تبلیغات سیاسی و پروپاگاندای گسترده ای در مورد صدور انقلاب به دیگر کشورها به راه انداخت. با پایان جنگ ایران و عراق مساله جدیدی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی با عنوان «عمق استراتژیک» مطرح شد که همزمان در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد و آغاز بهار عربی نمودی پررنگ پیدا کرد.

با آغاز بهار عربی فعالیت های برون مرزی جمهوری اسلامی از حمایت گروه های حماس در فلسطین و حزب الله لبنان و سیاست ها و درگیری های عراق فراتر رفت و پای ایران به جنگ داخلی در سوریه و یمن باز شد. مقابله عربستان در این کشورها با ایران آغاز شد اما در این میان یمن اهمیت خاصی برای عربستان سعودی داشته و حیاط خلوت عربستان محسوب می‌شود.

اکنون کشورهای حاشیه خلیج فارس خصوصا عربستان در حالی که جزو خریداران عمده تسلیحات از آمریکا هستند از برنامه موشکی ایران ابراز نگرانی می کنند. از سوی دیگر سال گذشته چندین بار موشک‌های ایران از خاک یمن مواضع عربستان سعودی را هدف گرفتند.

تحلیلگران چه می گویند؟

حبیب حسینی فرد، تحلیلگر مسائل خاورمیانه در این‌باره به بی بی‌سی فارسی گفته است: «با روی کار آمدن آقای بایدن عربستان در سه حوزه دچار نگرانی شده؛ مساله جنگ یمن که دموکرات ها با داشتن حمایت کنگره بر خلاف آقای ترامپ حمایتی را که در جنگ یمن داشتند از عربستان دریغ خواهند کرد و اتحاد گسترده را دنبال نخواهند کرد. به لحاظ مسائل حقوق بشری عربستان در زمان قتل فجیع آقای خاشقچی اتحاد و همکاری و هماهنگی خوبی را از واشنگتن دید و هیچ انتقادی از سوی دونالد ترامپ متوجه این موضوع نشد. محور سوم موضوع بین‌المللی ایران است؛ چه به لحاظ همکاری‌هایی که در یمن می‌کند و در جنگ نیابتی حضور دارد … [و چه] برنامه هسته‌ای ایران که به هر صورت ادامه دارد و عربستان هم مانند اسرائیل گفته که هیچ ظرفیت هسته‌ای برای ایران را به رسمیت نمی‌شناسد و باید کل برنامه هسته‌ای ایران تعطیل شود و در همین چهار چوب از برنامه فشار حداکثری ترامپ حمایت می‌کردند. الان نگرانی در این سه حوزه وجود دارد به خصوص که دولت بایدن بیاید و برجام را احیا کند و با جمهوری اسلامی به توافقاتی برسد.»

حسینی فرد معتقد است موضع گیری اخیر ملک سلمان نشان می‌دهد که تلاش ایران برای برقراری رابطه با عربستان به جایی نمی رسد.

حسینی فرد معتقد است موضع گیری اخیر ملک سلمان نشان می‌دهد که تلاش ایران برای برقراری رابطه با عربستان به جایی نمی رسد.

با وجود این احمد زید آبادی، تحلیلگر مسائل خاورمیانه در این مورد می‌گوید که «سعودی‌ها اما به خلاف همه تحلیل‌ها از پیروزی بایدن کاملا سود خواهند برد. سعودی‌ها برای حفظ امنیت خود به آمریکا محتاجند و آمریکا نیز به متحدی مانند آنان در منطقه کاملا نیازمند است. بنابراین، دولت بایدن با هر اقدامی که ثبات و امنیت عربستان را به خطر اندازد مقابله خواهد کرد. از این رو اگر دولت بایدن فرمولی هم برای پایان جنگ در یمن ارائه کند، بدون شک متضمن تامین امنیت عربستان خواهد بود… سعودی‌ها در عین حال، از زخم زبان و لحن گزنده ترامپ هم که وقت وبی‌وقت به تحقیر آنها برمی‌خاست، در امان نبودند، اما به دلیل نیازشان به حمایت او، راهی جز خویشتنداری نیز پیش روی خود نمی‌دیدند. با پیروزی بایدن که زبان محترمانه و دیپلماتیکی دارد، سعودی‌ها از این جهت نیز نفس راحتی خواهند کشید.»

احمد زیدآبادی: دولت بایدن با هر اقدامی که ثبات و امنیت عربستان را به خطر اندازد مقابله خواهد کرد.

از دیدگاه زید آبادی؛ عمده‌ترین نگرانی سعودی‌ها از بایدن، بازگشت احتمالی او به برجام است، اما این نگرانی هم به سرعت رفع خواهد شد زیرا آن برجامی که بایدن از بازگشت به آن سخن می‌گوید با برجامی که ایران تعریف می‌کند، شباهت زیادی ندارد و در واقع همان برنامه ترامپ در قالبی دیپلماتیک و محترمانه است، بر این اساس، سعودی‌ها از پیروزی بایدن و شکست ترامپ سود می‌برند.

اگر چه روابط ایران و عربستان در دوره ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی و سید محمد خاتمی بهبود یافت اما در آن زمان ملک عبدالله پادشاه عربستان بود و نظام سیاسی عربستان محافظه کار بود اما پس از به قدرت رسیدن ملک سلمان که موضعی تهاجمی در سیاست دارد به نظر نمی رسد که روابط ایران و عربستان از تاریکی و خصومت خارج شود.