تاسیس نهاد مدنی برای دادخواهی از جنایتی عمدی

زیتون ـ محمدرضا سرداری: جمعه ۲۳ آبان و دو هفته بعد از دیدار هیات‌های ایرانی و اوکراینی در تهران دادستانی کل اوکراین اعلام کرد که دولت ایران علیرغم وعده‌هایش هیچ سندی درباره سرنگونی این هواپیما به اوکراین نداده است.

دادستانی اوکراین سرنگونی هواپیمای ۷۵۲ را یک «جنایت عمدی» توصیف کرده و تاکید کرده تا دستیابی به حقیقت این پرونده مختومه نخواهد شد.

این در حالی است که پیش از این و در پی برگزاری دومین نشست هیات اوکراینی با هیات ایرانی در تهران، مقامات اوکراینی اعلام کرده بودند که جمهوری اسلامی قرار است با انتشار گزارشی جزییات بیشتری از آن ماجرا منتشر کند. بر اساس اطلاعات منابع اوکراینی، قرار بود در این گزارش به هویت ۶ متهم این پرونده نیز اشاره شود. اوکراینی‌ها نحوه مواجهه هیات ایرانی با مذاکرات را متفاوت از دور گذشته توصیف کرده و آن را سازنده خوانده بودند، اما در عین حال گفته شد حداکثر میزان مجازات تعیین شده برای متهمان این پرونده ۳ سال زندان است.

در مذاکراتی که دو هفته پیش در تهران برگزار شد، ایران وعده داده بود جزییاتی از شش متهم بازداشت شده در این پرونده را ارائه کند و هیات اوکراینی اجازه یابد تا از این متهمان بازجویی کند. همچنین قرار بوده تا تبلت یکی از خدمه هواپیما که هنوز کار می‌کند و احتمال وجود شواهدی از سقوط در آن وجود دارد به اوکراین ارسال شود؛ اما این وعده نیز عملی نشده است. دولت ایران تا لحظه نگارش این گزارش واکنشی به اطلاعیه دادستانی اوکراین نشان نداده است.

دادستانی اوکراین سرنگونی هواپیمای ۷۵۲ را یک «جنایت عمدی» توصیف کرده و تاکید کرده تا دستیابی به حقیقت این پرونده مختومه نخواهد شد.

در واکنش به این خبرها، خانواده‌های بازماندگان این حادثه که در تهران و کانادا پیگیر ماجرا هستند؛ همچنان با تردید به این اظهارات نگریستند و این احتمال که حقایق آن جنایت از طریق مذاکره فاش شود را منتفی دانستند.

حامد اسماعلیلیون، سخنگوی انجمن خانواده های بازماندگان پرواز ۷۵۲، که همسر و فرزندش را در این فاجعه از دست داد، در گفت و گویی پیش‌بینی کرد که این مذاکرات نهایتا شکست خواهد خورد و پرونده به دادگاه بین المللی لاهه خواهد رفت. پیش بینی که لااقل بخشی از آن خیلی سریع تحقق یافت.
اما سوای از دولت‌های پیگیر این پرونده، خانواده‌ها چه نقشی در پیگیری این پرونده بازی می‌کنند و تا چه حد صدای آنان شنیده می شود؟

تشکیل نهاد مدنی برای دادخواهی

خانواده‌های بازماندگان پرواز ۷۵۲، پس از سقوط هواپیما در هشتم ژانویه  ۲۰۲۰، با تاسیس انجمنی مستقل نخستین گام را برای دادخواهی برداشتند. هدف از تاسیس این انجمن زنده نگه‌داشتن یاد و خاطره‌ی مسافران، ایجاد همبستگی بین خانواده‌های عزادار و از همه مهم‌تر «دادخواهی» است. در بخش دیگری از اهداف انجمن که در وب سایت آن درج  شده آمده است:«ما در پی کشف حقیقت هستیم که بدانیم چرا هواپیمایی غیرنظامی توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی سرنگون شد و در پی عدالت هستیم تا مقصران، عاملان و آمران این جنایت شوم در دادگاهی بی‌طرف و مستقل مورد محاکمه قرار گیرند.»

وب سایت انجمن همچنین تصاویر جان باختگان را نمایش داده و گزارش های مربوط به رویدادها و کارزارهای شکل گرفته برای دادخواهی را پوشش داده است. انجمن در ۱۶ جولای با برگزاری انتخابات هیات مدیره خویش را تشکیل داد و  تا کنون کوشیده تا چندین کارزار و تجمع را در سراسر جهان برگزار کند اما به علت محدودیت های ناشی از کووئید-۱۹ این نشست ها ناگزیر در فضای مجازی اجرا شده است.
انجمن بازماندگان هواپیمای ۷۵۲ اوکراین اخیرا در کانادا جشن تولد یک نوجوان جان باخته در این جنایت را برگزار کردند.  جشن تولد ۱۸ سالگی آراد زارعی که هیچ وقت آن را تجربه نکرد.

تجربه مشابه در هلند

پس از سقوط هواپیمای ام اچ ۱۷ مالزی، خانواده‌های جان باختگان آن جنایت نیز در اولین گام دست به تاسیس یک انجمن زدند.  «بنیاد ام اچ ۱۷» که توسط خود بازماندگان اداره می‌شود، البته یک مرجع مشورتی متشکل از یک کمیسر از استان هلند جنوبی، یک پروفسور عضو گروه کارشناسی تروما از دانشگاه آمستردام، یک پروفسور حقوق جزا، یک پروفسور حقوق خصوصی از دانشگاه آزاد آمستردام و همچنین مدیر اجرایی شبکه اروپایی امنیت سایبری و وزارت دفاع هلند در آن عضویت دارند.

بیشتر بخوانید:

از پرواز ام‌اچ ۱۷مالزی تا ۷۵۲ اکراین

موسسین  ۱۰ هدف مشخص را برای راه اندازی این انجمن ترسیم کردند. ایجاد پایگاهی برای ایجاد ارتباط میان بازماندگان و همدلان، تشکیل نهادی که سخنگوی رسمی آنان باشد؛ برقراری رابطه ای مستمر میان بازماندگان و نهادهای دولتی، حمایت مالی و حقوقی از خانواده ها در پروسه دادخواهی بین‌المللی و اخذ غرامت، فراهم کردن زمینه برای بازدید از محل حادثه و همچنین جمع آوری وسایل و متعلقات مربوط به جان باختگان، سازماندهی مراسم یادبود برای قربانیان و همچنین پایش پروسه قضایی از جمله اهداف این نهاد است.

احداث بنای یادبود برای جان باختگان

از جمله اقدامات بنیاد ام اچ ۱۷، تاسیس بنای یادبود ملی برای جان باختگان آن سانحه هوایی بود. بنایی که هزینه آن یک میلیون و پانصد هزار یورو برآورد شد. برای تامین این بودجه بنیاد ۱۰ هزار درخواست برای کارفرمایان هلندی ارسال کرد. با تامین این بودجه بنیاد ام اچ ۱۷ به همراه موسسه بنای یابود ام اچ ۱۷ در سال ۲۰۱۷ پارکی را ظرف فقط ۴ ماه احداث کردند. در این پارک که در نزدیکی فرودگاه آمستردام ساخته شده به یاد هر جان باخته یک نهال کاشته شد. این پارک سه سال پس از حادثه و سالگرد آن با حضور بازماندگان و پادشاه هلند افتتاح شد.

همکاری « بنیاد ام اچ ۱۷» با کانادا پس از سرنگون شدن پرواز ۷۵۲

یکی از رویدادهای درخور توجه که  شاید در رسانه‌های ایرانی بازتاب نداشت؛ اعلام آمادگی «بنیاد ام اچ ۱۷» برای کمک و انتقال تجربیات خویش به مقامات کانادایی و بازماندگان پس از سقوط پرواز ۷۵۲ بود. به نوشته روزنامه هلندی «تراو» پیت پلوگ سخنگوی « بنیاد ام اچ ۱۷ » وقتی خبر سقوط هواپیمای اوکراینی در نزدیکی تهران توسط موشک را شنید؛ با وزارت امور خارجه هلند تماس گرفت و گفت می‌خواهم به کانادایی‌ها کمک کنم و تجربه خویش را به آنان انتقال دهم. پلوگ که یکی از اعضای هیئت مدیره « بنیاد ام اچ ۱۷ » است در فاجعه ۲۰۱۴ برادر، همسر برادر و برادرزاده خود را از دست داد. این بخشی از گفته‌های او پس از شنیدن خبر شلیک به پرواز ۷۵۲ است. « دوباره تصاویر لاشه هواپیما ، کاور اجساد و بستگان مستاصل را می‌بینم. گویی فیلم پنج و نیم سال پیش دوباره از نو پخش می‌شود.»

به گفته پلوگ شباهت‌های زیاد این دو  فاجعه شگفت‌انگیز است. زیرا بار دیگر دولتی منکر دخالت و نادیده گرفتن تدابیر مربوط به امنیت پرواز شده است. «چرا فضای هوایی منطقه درگیری به سرعت و کاملاً بسته نشده است؟ من فکر می کنم این واقعا بد است که به عنوان یک غیر نظامی در آسمان مورد اصابت قرار بگیرید.»

جنایتی که عزم هلند را مضاعف کرد

یکی از آثار شلیک به پرواز ۷۵۲، شاید تلنگری به رویه‌ی دادرسی سرنگونی پرواز ام اچ ۱۷ بود. درست چند ماه پس از آن فاجعه بود که روند دادرسی جنایی برای پرواز ام اچ ۱۷ در دادگاه لاهه به جریان افتاد. به گفته «مارک روته» نخست وزیر هلند دولت این کشور در آن زمان اقدامات خود را روی سه موضوع متمرکز کرد. نخست بازگرداندن پیکر قربانیان به کشور، سپس حقیقت‌یابی و در نهایت آغاز روند رسیدگی جنایی. این پروسه به قول «روته » با همکاری میان نهادهای دست اندرکار بویژه رسانه‌ها تا کنون پیش رفته است. در بخش دیگر این سلسله گزارش به روند دادرسی دادگاه لاهه و تحقیقات صورت گرفته خواهیم پرداخت.