دو ماه نفس‌گیر در خاورمیانه

زیتون ـ محمدرضا سرداری: پیروزی جو بایدن نامزد حزب دمکرات در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا بر تحولات منطقه خاورمیانه نیز اثر محسوسی گذاشته است. افزایش ترددهای دیپلماتیک میان کشورهای عربی حوزه خلیج فارس و مقامات فعلی آمریکا از یکسو و رایزنی‌های پشت پرده مقامات آمریکایی و اسرائیلی با عربستان سعودی همزمان با انتشار اخباری مبنی بر تغییر آرایش نظامی آمریکا در منطقه، این تصور را ایجاد کرده که ممکن است در آستانه جابجایی قدرت در آمریکا اتفاقاتی در منطقه روی دهد. از حمله نظامی به تاسیسات هسته‌ای ایران تا شکل‌گیری یک ائتلاف نظامی تازه در خاورمیانه علیه ایران. اما چه فرضیاتی در حال حاضر مطرح است و قرار است خاورمیانه تا پایان دولت ترامپ دستخوش چه حوادثی شود؟

حمله نظامی یا تلاش برای ادامه مهار ایران

یک هفته پس از اعلام نتایج انتخابات ریاست جمهوری در آمریکا، خبری منتشر شد که دونالد ترامپ برای حمله نظامی به تاسیسات هسته‌ای ایران با معاون و وزیر خارجه خویش مشورت کرده است؛ اما هر دو آنان وی را از اجرای چنین طرحی برحذر داشته اند. اما هیچگاه اعلام نشد که آیا حمله نظامی ایده شخصی ترامپ بوده یا کسانی وی را انجام آن ترغیب کرده‌اند. این خبر زمانی به بیرون درز کرد که گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره ۱۰ برابر شدن تولید اورانیوم غنی شده و کاهش تعهدات برجامی جمهوری اسلامی به طور رسمی منتشر شد. از این رو برخی تصور کردند که  ترامپ قصد دارد تا پایان کار خویش از طریق نظامی مانع پیشروی برنامه هسته ای ایران شود. اما از گزارشی که نیویورک تایمز منتشر کرده می‌توان چنین برداشت کرد که حمله نظامی تنها یک گزینه از گزینه‌های روی میز بوده که با مخالفت اکثریت مشاوران ترامپ رد شده است. در عوض آن چه که روی میز باقی مانده تلاش تازه برای مهار ایران به نحوی است که دولت بعدی آمریکا نیز نتواند برجام را بار دیگر احیا کند.

تور مایک پمپئو و دستاوردهای آن

سفر پمپئو به اروپا و خاورمیانه که شاید بتوان آن سفر خداحافظی وی از شرکای منطقه‌ای آمریکا تعبیر کرد، به باور برخی ناظران با هدف تشکیل راهبردی جدید برای مقابله با ایران برنامه‌ریزی شد. پمپئو در این سفر که هم اکنون نیز در جریان است با مقامات ارشد فرانسه، اسرائیل و عربستان سعودی دیدار کرده و قرار است تا به ترکیه، امارات، قطر و گرجستان نیز سفر کند. پمپئو پس از سفر به اسرائیل به روزنامه اسرائیلی جروزالم پست گفت که آمریکا تلاش می‌کند تا ائتلاف شکل گرفته علیه رفتار بی‌ثبات کننده ایران را حفظ کند. پس از سفر وی به عربستان مقامات سعودی نیز اعلام کردند که می‌خواهند در روند مذاکرات آتی دولت امریکا بر سر یک توافق جدید با ایران حضور داشته باشند.

خبر محرمانه‌ای از اسرائیل درز کرده که حاکی از سفر پنهانی بنیامین نتانیاهو، به عربستان به همراه رئیس موساد است.

در همین زمان خبر محرمانه دیگری این بار از اسرائیل درز کرده که حاکی از سفر پنهانی بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل به عربستان به همراه رئیس موساد درست در زمانی است که مایک پمپئو وزیر خارجه آمریکا مشغول دیدار با بن سلمان ولیعهد عربستان بود. هر چند که خبر این ملاقات پنهانی هنوز رسما تایید نشده و حتی از سوی مقامات ریاض تکذیب نیز شده است؛ با این وجود رسانه‌های اسرائیلی در انجام این سفر تردیدی ندارند. انتشار این خبر همزمان با استقرار دو بمب افکن بی ۵۲ آمریکا در پایگاه امارات، بار دیگر اذهان را به سمت احتمال یک حمله نظامی به تاسیسات هسته‌ای ایران منحرف کرد. نتانیاهو پیشتر تهدید کرده بود که اگر بایدن به برجام برگردد؛ اسرائیل خود به تاسیسات هسته ای ایران حمله خواهد کرد. با این وجود هنوز شواهدی وجود ندارد که بتوان نگرانی ها بر سر انجام یک حمله نظامی را جدی تلقی کرد.

تحرکات منطقه‌ای ایران پس از پیروزی بایدن

پیروزی بایدن، در ایران از یک سو برای حاکمان ایران یک خبر خوش بوده است. چه تیم روحانی و دولتمردانش که امیدوارند آمریکا با رهبری بایدن به برجام بازگردد و تحریم ها رفع شود؛ چه دولت پنهان که تصور می‌کند با رهبری جدید در کاخ سفید حمایت آمریکا از از کشورهای عربی و حتی اسرائیل کم رنگ‌تر شده و در نتیجه زمینه برای فعالیت نیروهای نیابتی جمهوری اسلامی در منطقه افزایش می‌یابد. اما ظاهرا آنان نیز نگرانند که دولت ترامپ تا ژانویه دست به کاری پیش بینی نشده بزند.

از این رو برخی تحلیل‌گران دلیل سفر اخیر قاآنی فرمانده سپاه قدس و جانشین قاسم سلیمانی به عراق را  تلاش برای پیشگیری از حمله تلافی‌جویانه آمریکا می‌دادند. به نظر می‌رسد مقامات عراقی به ایران هشدار داده‌اند که ممکن است موشک‌پراکنی‌های اخیر گروه‌های وابسته به جمهوری اسلامی در عراق از سوی آمریکا پاسخ داده شود. از این رو گفته شد قاآنی به عراق رفته تا ضمن دریافت پیام آمریکا، با گروه‌های نیابتی سپاه قدس در عراق نیز گفت و گو کند و آنان را از حمله به مواضع آمریکا دست کم تا استقرار جو بایدن در کاخ سفید بازدارد. در این زمینه گزارش هایی نیز در دست است که نشان کاهش نفوذ سپاه یا دست کم اختلاف میان آنان بر سر اداره گروه های نیابتی در عراق وجود دارد. گزارشی که البته از سوی وزارت خارجه ایران تکذیب و سناریو سازی رسانه‌ای توصیف شد. همچنین همزمان با این سفر، روز گذشته حوثی‌های یمن نیز چندین موشک به مجتمع نفتی آرامکو عربستان شلیک کردند که به گواهی تصاویر منتشره باعث آتش سوزی در نقاطی از این پالایشگاه شد.

همه‌ی گزینه‌های روی میز

به نظر می‌رسد چه متحدان منطقه‌ای آمریکا که رویکرد نزدیکی به سیاست‌های ترامپ داشتند؛ چه ایران و گروه‌های نیابتی آن، این روزها لحظات سرنوشت‌سازی را پشت سر می گذارند. کشورهای عربی به رهبری عربستان سعودی و همچنین اسرائیل، همچنان نگرانند که فشارهای حداکثری آمریکا که باعث مهار ایران در منطقه شده با روی کار آمدن بایدن رنگ ببازد و ایران در دوره پساترامپ بار دیگر برنامه هسته‌ای خویش را با سرعت بیشتر از سر گیرد. اما از سوی دیگر شرایط پساترامپی برای مقامات جمهوری اسلامی نیز شرایط گرگ و میشی است. از یک سو پیروزی بایدن یک فرصت است که می‌توان از آن برای ضربه زدن بیشتر به متحدان آمریکا یا مذاکره برای رفع تحریم‌ها و انعقاد برجام ۲ استفاده کرد؛ یا اینکه دولت جدید آمریکا با پیش کشیدن شرایط جدید برای مذاکره عرصه را بر جمهوری اسلامی تنگ‌تر خواهد کرد. از این رو طرفین می‌کوشند تا در این دو ماه باقی مانده  از شرایط گذار در کاخ سفید بهره برداری کنند.

هدف متحدان آمریکا در این روزهای باقی مانده تقریبا روشن است. آنان درصدند تا نگذارند دولت بعدی آمریکا به راحتی بتواند تحریم‌های کنونی را لغو و به برجام باز گردد. ایران نیز به نظر می‌رسد می‌کوشد تا در این روزها بهانه به دست آمریکا ندهد؛ هرچند حملات اخیر اسرائیل به شبه نظامیان طرفدار جمهوری اسلامی در سوریه، حملات موشکی به سفارت آمریکا در بغداد و عراق و  موشک پراکنی حوثی‌ها به عربستان، رویکردی تحریک‌کننده است.

از سوی دیگر بخشی از حاکمیت در جمهوری اسلامی همچنان می‌گوید که برجام قابل مذاکره نیست و سرعت برنامه هسته‌ای خویش را افزایش داده است. پیش از انتخابات ریاست جمهوری آمریکا نمایندگان مجلس طرحی را تصویب کردند که دولت را موظف به غنی سازی ۲۰ درصدی اورانیوم می‌کند. از این رو برای پیش بینی آینده منطقه در درازمدت باید دید پس از استقرار بایدن در کاخ سفید توازن قدرت در ایران به سمت کدام جناح خواهد رفت. آیا نظامیان قدرت را قبضه خواهند کرد یا دیپلمات‌ها همچنان در ریاست جمهوری باقی خواهند ماند.