یک ترور و چند روایت

 زیتون ـ محمدرضا سرداری: ترور (Terror) ) یا قتل (assassination) محسن فخری‌زاده که رسانه‌های غربی او را «پدر برنامه هسته ای ایران» خوانده‌اند؛ موجی از واکنش‌ها را در داخل و حتی خارج از ایران به دنبال داشته است. در آمریکا و اروپا، این عملیات که به اسرائیل نسبت داده شده با اعتراض طرفداران صلح و دیپلماسی روبرو شده است. چهره‌هایی چون «جان برنان» رئیس سازمان سی آی ای در دوره باراک اوباما و همچنین سناتور دمکرات «برنی سندرز» چنین اقدامی را در جهت «تخریب دیپلماسی» توصیف کرده‌اند. یک سخنگوی اتحادیه اروپا نیز چنین اقدامی را مجرمانه و نقض حقوق بشر خوانده است.

واکنش‌ها در داخل ایران اما از هماهنگی و همصدایی برخوردار نیست. چه در میان مقامات امنیتی و نظامی و چه در میان چهره‌های سیاسی، واکنش‌های متفاوتی نسبت به این اتفاق بروز کرده است. در میان این واکنش‌ها، دو محور بیش از همه برجسته شده است. یکی زیر سئوال رفتن نهادهای اطلاعاتی و امنیتی و طرح موضوع وجود حفره‌هایی برای نفوذ در ساختار اطلاعاتی کشور و دیگری انتخاب میان «انتقام سخت» از اسرائیل یا ادامه «صبر استراتژیک».

روایت‌های متناقض از عملیات ترور فخری زاده

از ابتدای انتشار خبر کشته شدن محسن فخری‌زاده تا کنون، روایت عملیات ترور بارها از سوی رسانه‌های نزدیک به سپاه و چهره‌های نزدیک به وی تغییر کرده است. ابتدا گفته شد که وی در اثر اصابت گلوله تک تیراندازان کشته شده است. به روایت جواد موگویی، مستندساز «ارزشی»، یک خودروی سانتافه با چهار سرنشین، چهار موتور سوار و دو تک تیرانداز در این عملیات حضور داشتند. ابتدا به خودروی فخری‌زاده شلیک می‌شود. پس از اصابت چند گلوله به دست و پای وی از خودرو پیاده می‌شود. سپس اسکورت بعدی از راه می‌رسد و یکی از محافظین خود را روی فخری‌زاده انداخته و هم زمان  تیراندازان به سمت او و تیم حفاظت شلیک می‌کنند. در این حمله بر اساس این روایت تعدادی نیز مجروح می‌شوند.

روایت فریدون عباسی، فعال سیاسی اصولگرا با این روایت تناقض دارد. او به نقل از محافظان فخری‌زاده گفته است پس از شلیک به سمت خودروی حامل مقتول، خودروی وی کمی دور از نیسان متوقف می‌شود. فخری‌زاده بدون آن که گلوله‌ای به وی اصابت کرده باشد از خودرو به اتفاق همسرش پیاده شده تا اینکه محافظی خود رو را به روی او می‌اندازد. محافظ در اثر شلیک تیراندازان کشته شده و سپس فخری زاده مورد اصابت گلوله قرار می‌گیرد. اما فرزند محسن فخری‌زاده کشته شدن محافظ را رد کرده و می‌گوید او تیر خورده اما در قید حیات است.

تازه ترین گزارش خبرگزاری فارس نیز روایتی نزدیک به اظهارات سردار دهقان و فرزند فخری‌زاده دارد. بر اساس این گزارش خودروی ضد گلوله فخری‌زاده پس از اصابت چند گلوله متوقف می‌شود. وی در حالی که متوجه شلیک به خودرو نشده، به تصور این که اشکالی در موتور به وجود آمده یا مانع خارجی به خودرو اصابت کرده از خودرو پیاده شده تا این که از سوی تیربار اتومات مستقر روی نیسان به سمت وی شلیک شده و چند گلوله به پهلو و پشت وی اصابت می‌کند. به گزارش فارس در این عملیات هیچ عامل انسانی نقش نداشته و همه تیربارها به صورت خودکار و با کنترل از راه دور شلیک می‌کردند.

نکته مهمتر در این گزارش کشته نشدن هیچ از محافظان و همراهان فخری‌زاده است. فارس گزارش کرده که تنها یکی از محافظین وی مجروح شده است. این گزارش البته با بازتاب زیادی روبرو شده و تعدادی از کاربران این خبرگزاری پرسش‌ها و ابهامات زیادی را پیرامون این گزارش مطرح کرده‌اند. از جمله آن که  گزارش‌های اولیه حکایت از کشته شدن تعدادی از مهاجمین داشت یا اینکه با وجود ضد گلوله بودن خودرو چرا شیشه جلوی خودرو آسیب دیده و بالاخره چطور تیربار خودکار هدف را تشخیص داده و فقط به سمت او شلیک کرده است.

اما مهمترین ابهام در این گزارش پیاده شدن مقتول از خودرو است، در حالی وی که در خودرو تنها نبوده و دو محافظ نیز در خودرو حامل وی بودند؛ چرا وی از خودرو پیاده شده و چرا تاکنون همسر وی که گفته می‌شود در آن زمان درون خودرو بوده در این باره سکوت کرده است.

حفره‌های اطلاعاتی

بسیاری از مقامات سیاسی و نظامی جمهوری اسلامی معتقدند که علت اصلی موفقیت چنین عملیاتی، نفوذ در دستگاه‌های اطلاعاتی است. نخستین مقامی که به وجود حفره های اطلاعاتی در دستگاه های اطلاعاتی اعتراف کرده حسین دهقان، مشاور آیت‌الله خامنه‌ای در صنایع دفاعی بود. وی که اخیرا خود را نامزد انتخابات ریاست جمهوری  ۱۴۰۰ کرده، همچنین گفته است تیم حفاظتی فخری‌‌زاده در سطوح بالا بوده و خودروهای متناسب در اختیار وی قرار داشته است.
محمد اسماعیل کوثری جانشین قرارگاه ثارالله تهران نیز نفوذ اسرائیل در نهادهای اطلاعاتی کشور را تایید کرده و گفته است اسرائیل عده‌ای از ماموران اطلاعاتی به قول وی نادان را با پول می‌خرد و عامل خویش می‌کند و این موضوع از رهبر جمهوری اسلامی نیز پوشیده نیست.

روزنامه جوان، نزدیک به سپاه پاسداران نیز اظهاراتی مشابه کوثری را منعکس کرده و ترور فخری‌زاده را نتیجه حفره اطلاعاتی و امنیتی دانسته است. این روزنامه همچنین دستگاه‌های امنیتی را به بی‌عملی متهم کرده است.
محسن رضایی فرمانده پیشین سپاه نیز این ترور را نشانه ضعف سازمان‌های اطلاعاتی کشور دانسته اما از حسن روحانی خواسته تا جلوی این اقدامات را بگیرد. تاکنون هیچ یک از مقامات دولت درباره وجود ضعف در دستگاه‌های اطلاعاتی کشور واکنشی از خویش نشان نداده‌اند.

بیشتر بخوانید:

«جولان» در تهران

اسرائیل: مرد دوم القاعده را در تهران کشتیم

 «جاسو‌س‌»هایی برای دستگیر شدن

قتل یا «ترور شبیه سمپات‌های موساد»

حسن عباسی؛ جاسوس اسرائیل یا تخریب‌چی قرارگاه عمار

«جاسوس‌-پاسداران» در جمهوری اسلامی

با این وجود برخی فعالان طرفدار دولت در شبکه های اجتماعی به وجود عناصر نفوذی موساد در سازمان‌های اطلاعاتی با ظاهری ارزشی و حزب‌اللهی اشاره می‌کنند. اما اصولگرایان حاکم بر مجلس ایجاد حفره اطلاعاتی را به  فعالیت بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نسبت داده و از این رو بدنبال تصویب طرحی برای اخراج بازرسان از تاسیسات هسته‌ای هستند.

صبر استراتریک یا انتقام سخت

اختلاف نظر میان مقامات جمهوری اسلامی در اساس واکنشی که باید به این عملیات منتسب به اسرائیل داشته باشند نیز دیده می‌شود. مواضع دولت در این زمینه نسبتا هماهنگ و متحد است. روحانی گفته که جمهوری اسلامی قصد ندارد در زمین اسرائیل بازی کند و پاسخ به آن را به زمان مناسبی موکول خواهد کرد.

اما در مجلس و میان نظامیان و نزدیکان رهبر مواضع متنوعی دیده می‌شود.  از حمله موشکی به بندر حیفا در اسرائیل که جدی‌ترین تهدیدی است که از سوی نماینده آیت الله خامنه‌ای در کیهان مطرح شده تا حواله کردن انتقام به آخرت از سوی رئیس مجلس. با این وجود مجلس با ۲۳۲ رای موافق دو فوریت طرح خروج از برجام و ان.پی.تی را تصویب کرد، هرچند به نظر نمی‌رسد این طرح بدون تایید رهبر جمهوری اسلامی به جایی برسد.

اسماعیل کوثری، جانشین قرارگاه ثارالله خواستار پرهیز از «برخورد احساسی» با این ترور شده و همسو با دولت موضع‌گیری کرده است.

نگاه مماشات‌گرایانه با این ترور البته صرفا از سوی دولت نیست، بلکه در مواضع مقاماتی از سپاه نیز دیده می شود. اسماعیل کوثری، جانشین قرارگاه ثارالله خواستار پرهیز از «برخورد احساسی» با این ترور شده و همسو با دولت موضع‌گیری کرده است. به گفته وی زمان انتقام را مسئولان باید تعیین کنند.

در مجموع اظهارات مقامات ارشد نظام نشان از آن دارد که سیاست نظام گذر از این ماجرا و تلاش برای پرهیز از تنش دست کم تا روی کار آمدن دولت جدید آمریکا است. به باور ناظران، جمهوری اسلامی در شرایط کنونی در جایگاهی نیست که بتواند پاسخی نظامی به اسرائیل بدهد. هر چند که ممکن است برای راضی نگه داشتن برخی چهره‌های داخلی قدری از تعهدات هسته‌ای خویش عدول کند.

سازمان های اطلاعاتی جمهوری اسلامی و آینده آن

پس از یک سلسله خرابکاری و ترور در کشور که همگی به موساد نسبت داده می شد؛ ترور محسن فخری زاده که به گفته مقامات جمهوری اسلامی یکی از بالاترین سطوح حفاظتی را داشته است؛ اکنون این پرسش مطرح است که موساد تا کجا در دستگاه های اطلاعاتی جمهوری اسلامی نفوذ کرده است و آیا این امکان وجود دارد تا چهره‌های دیگری نیز مورد هدف قرار گیرند؟

پس از دستور امنیتی حسن روحانی، مقامات وزارت اطلاعات اعلام کردند که به سرنخ‌هایی از این عملیات رسیده‌اند که پس از تکمیل تحقیقات نتایج آن را منتشر خواهد کرد. مجلس نیز در نشستی غیرعلنی و بدون حضور وزیر اطلاعات به بررسی نحوه‌ی به قتل رسیدن محسن فخری زاده پرداخته است. اما پرسش اینجا است که اگر چنین عملیات پیچیده ای با همکاری عوامل نفوذی صورت گرفته است؛ نیروهای اطلاعاتی چطور قادرند این عوامل را شناسایی و پاکسازی کنند؟

تا کنون نه محمود علوی، وزیر اطلاعات و نه حسین طائب، رییس سازمان اطلاعات سپاه درباره این عملیات اظهارنظری نکرده‌اند. اما سوابق نشان می‌دهد که این دو نیروی اطلاعاتی بارها علیه یکدیگر وارد عمل شده و یا از یکدیگر مچ‌گیری کرده‌اند. یکی از موارد آن ترور «دانشمندان هسته‌ای» در سال ۲۰۱۰ بود که به بازداشت مازیار ابراهیمی و تعدادی بیگناه دیگر منجر شد. ابراهیمی که از سوی سازمان اطلاعات سپاه بازداشت و متهم به ترور شده بود؛ نهایتا با دخالت وزارت اطلاعات آزاد شد. این اتفاق زمانی رخ داد که مسئولان وزارت اطلاعات و اطلاعات سپاه از یک جناح سیاسی و نزدیک به رهبر بودند.مورد دیگر سرقت اسناد هسته ای ایران در سال ۹۶ است، درست در زمانی که اطلاعات سپاه تعدادی از فعالان محیط زیست را به اتهام جاسوسی برای اسرائیل بازداشت کرد؛ این پرونده هم محل اختلاف وزارت اطلاعات و اطلاعات سپاه و هنوز در هاله‌ای از ابهام است و جمهوری اسلامی حتی از پذیرش وقوع آن نیز سرباز زده است.

ترور یا قتل سیاسی

مناقشه دیگری که کشته شدن محسن فخری زاده ایجاد کرده، دعوا بر سر واژه «ترور» یا «به قتل رسیدن» اوست. عمادالدین باقی، فعال رسانه ای و حقوق بشر از کسانی که به جای واژه ترور واژه قتل را بکار می‌برند؛ شدیدا انتقاد کرده و آنان را مدافع کشته شدن فخری زاده خوانده است. اما برخی فعالان و رسانه های خارج از کشور می گویند تعریف ترور و قتل سیاسی در ادبیات انگلیسی متفاوت است در حالی که در ایران کاربرد این واژه بار  سیاسی  دارد. از این رو معتقدند عملیاتی که در آن صرفا فردی کشته شود، با عملیات تروریستی که وحشت و ترس در سطح گسترده ایجاد می کند متفاوت است.

لغت نامه آکسفورد نیز تعریف جداگانه ای از قتل سیاسی و ترور دارد. در این لغت نامه از کشته شدن جان اف کندی به عنوان یک فعل تروریستی یاد نشده است و ترور را وحشت افکنی وسیع تعریف کرده است. اما به نظر می رسد اختلاف بر سر این دو فعل حتی در میان انگلیسی زبانان نیز همچنان جاری است.