خطای انسانی یا سپر انسانی

زیتون ـ محمدرضا سرداری: در آستانه سالگرد سقوط پرواز پی۷۵۲ با موشک‌های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، صدای دادخواهی خانواده‌های بازماندگان عمدتا ایرانی-کانادایی این پرواز بیشتر شنیده می‌شود. به تناسب توجه کشورهای درگیر در پرونده نیز با فروکش کردن تدریجی بحران کویید-۱۹ رو به افزایش گذاشته است. این حقیقت را می‌توان از حجم اخبار و گزارش‌های متناوبی که در رسانه‌های مختلف منتشر می‌شود دریافت.

همزمانی این واقعه با آغاز بحران کرونا در جهان، یکی از بخت‌های جمهوری اسلامی بود تا رسیدگی به این پرونده را تا جای ممکن  به تعویق بیاندازد بلکه راهی برای سرپوش گذاشتن بر جنایتی بیابد که کشف آن هزینه گزافی برای پاسداران ارشدش دارد.

هفته گذشته جمعی از اعضای خانواده‌های قربانیان این پرواز در حالی که تصاویر عزیزان از دست رفته خویش را در دست داشتند؛ مقابل دادسرای نظامی تهران تجمع کردند. پس از آن ویدیویی در رسانه‌ها منتشر شد که در آن پدر «مریم ملک» یکی از سرنشینان پرواز ۷۵۲ در نشستی با مسئولان دادسرا به روند رسیدگی به  این پرونده به شدت انتقاد کرده و از این که عاملان آن جنایت هنوز بر مسند کار خویش نشست‌ اند؛ شکواییه داشت. وی در آن ویدئو سلامی، فرمانده سپاه، حاجی‌زاده، فرمانده هوا و فضا و همچنین به صورت ویژه جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران را جنایتکار خواند.

چرا ظریف جنایتکار خوانده شد؟

محمدجواد ظریف که بسیاری وی را دیپلماتی باهوش؛ با سواد و معمار توافق‌نامه برجام توصیف می‌کنند؛ به اتفاق همکارانش تا کنون تلاش های بسیاری برای به فراموشی سپرده شدن این پرونده صورت داده‌اند. اما وی که این روزها امید بسیاری برای نامزد شدن در انتخابات ۱۴۰۰ است؛ در بد مخصمه ای قرار گرفته است. توجیه پرونده سیاه حقوق بشر جمهوری اسلامی اکنون یکی از چالش‌های بزرگ محمد جواد ظریف است که چهره دیپلماتیک وی را  تحت تاثیر قرار داده است. اما چرا او در پرونده سقوط ۷۵۲ از سوی یکی از داغ‌دیده‌گان جنایتکار خوانده شد؟

ظریف از جمله نخستین کسانی بود که تلاش کرد همچون سردار حاجی زاده، فرمانده هوا و فضای سپاه، تنها یک شخص و آن هم اپراتور سامانه ضد هوایی را مقصر این حادثه اعلام کند.

ظریف از جمله نخستین کسانی بود که تلاش کرد همچون سردار حاجی زاده، فرمانده هوا و فضای سپاه، تنها یک شخص و آن هم اپراتور سامانه ضد هوایی را مقصر این حادثه اعلام کند. وی در مصاحبه‌ای گفت این فرد اکنون بازداشت شده اما عامل شلیک به پرواز ایرباس ایرانی بر فراز خلیج‌فارس که از سوی ناو آمریکایی سرنگون شد؛ مدال گرفت. وی همچنین در توئیتی نوشت که نباید اجازه داد تراژدی سقوط هواپیمای اوکراینی سیاسی شود. ظریف در جای دیگری هم خطای انسانی پدافند را به گردن آمریکا انداخت و گفت ماجراجویی آمریکا باعث این خطای انسانی شد.

این مقایسه و اظهارات به خوبی نشان داد که ظریف در این فاجعه انسانی کدام سو ایستاده است. پس از آن بود که خانواده‌های قربانیان در واکنش‌های مختلفی ظریف را متهم به معامله بر سر خون عزیزان خویش کردند. اما این اظهارات تنها دلیل جنایتکار خواندن ظریف نیست. خانواده‌های قربانیان از رفتارهای بهاورند، معاون وی که مسئول مذاکرات با اوکراین است نیز گله‌های زیادی کرده‌اند.

محسن بهاروند یکی  دیگر از دیپلماتهای کارکشته جمهوری اسلامی به شمار می‌رود. به گزارش رادیو فردا وی مسئول مذاکرات در پرونده‌هایی است که در آن جمهوری اسلامی به عملیات تروریستی یا قتل‌های سیاسی متهم است. یکی از این پرونده‌ها انفجار مرکز یهودیان در آرژانتین (آمیا) بود که در سال ۷۳ روی داد و هنوز نیز پرونده آن باز است. در آن پرونده جمهوری اسلامی  از سوی دولت آرژانتین متهم به مدیریت عملیات تروریستی شد.

بهاروند تا کنون کوشیده مذاکرات بر سر شلیک به هواپیمای اوکراینی را حول واژه «خطای انسانی» مدیریت کند. در این پرونده گقته شد که جمهوری اسلامی به دولت اوکراین پیشنهاد مذاکراتی محرمانه برای حل و فصل موضوع به شرط عدم پیگیری حقوقی و جنایی آن پرونده داده است. پیشنهادی که با مخالفت دولت اوکراین روبرو شده. پیشنهاد جمهوری اسلامی برای  حل و فصل این موضوع، پرداخت غرامت به دولت اوکراین و بازماندگان آن است که پس از مخالفت اوکراینی‌ها، و همچنین واکنش منفی خانواده‌ها فعلا منتفی است. معاون وزیر خارجه اوکراین به طور رسمی اعلام کرد که دولت جمهوری اسلامی پیشنهاد خود را برای اختصاص بودجه ۲۰۰ میلیون یورویی در بودجه سال ۱۴۰۰ به بازماندگان را پس گرفته است. محمدباقر نوبخت  رئیس سازمان برنامه و بودجه هم در واکنشی اعلام کرد اختصاص چنین بودجه‌ای کلا گمانه‌زنی بود و دولت هنوز به جمع بندی مشخصی برای میزان پرداخت غرامت نرسیده است.

از همین پرونده بیشتر بخوانید:

از پرواز ام‌اچ ۱۷مالزی تا ۷۵۲ اکراین

تاسیس نهاد مدنی برای دادخواهی از جنایتی عمدی

رد پیشنهاد پرداخت ایران مبنی بر غرامت بدون تحقیق درباره علت حادثه، از جمله تاکیدات دولت کانادا در این پرونده است. محسن بهاروند چندی پیش از کانادایی‌ها خواسته بود تا در روند تحقیقات مداخله نکنند. جمهوری اسلامی چون تابعیت مضاعف را به رسمیت نمی‌شناسد؛ از این رو برای دولت کانادا حقی برای ورود به این پرونده قائل نیست.

گزارش جامع کانادا از سقوط پرواز ۷۵۲

در آستانه سالگرد سقوط پرواز پی ۷۵۲، سرانجام دولت کانادا با انتشار یک گزارش ۷۹ صفحه‌ای روند پیگیری‌های خود را از بدو سقوط تا امروز شرح داد. این گزارش شامل چند بخش است. در بخش نخست به شرایط  شب حادثه و پیگیری‌های این کشور  پس از اطلاع از سقوط پرداخته شده است. در بخش دیگری به اقدامات کانادا در حمایت از خانواده‌های قربانیان و کمک‌های صورت گرفته به آنان اشاره شده است. بخش سوم این گزارش به تهدیداتی اشاره دارد که  از سوی جمهوری اسلامی علیه خانواده‌های بازماندگان صورت گرفته و به مواردی از آن اشاره شده است.

در این گزارش به یک فایل صوتی اشاره شده که در رسانه‌های کانادایی بازتاب یافته است. این فایل صوتی حاوی مکالمه حسن رضایی‌فر، مدیرکل بررسی سوانح هوایی سازمان هواپیمایی ایران با یکی از اعضای خانواده بازماندگان مستقر در کانادا است. این مقام ایرانی از عضو خانواده به خاطر پست‌های انتشار یافته در شبکه‌های اجتماعی انتقاد کرده. بر اساس این گزارش بخشی از این گفتگو را می‌توان تهدیدآمیز دانست. این مقام مسئول همچنین به این موضوع اشاره کرده که فضای هوایی ایران برای جلوگیری از ایجاد اختلال در ترافیک هوایی یا لو نرفتن حملات موشکی سپاه باز نگه داشته شده بود.

یکی از مهمترین بخش‌های این گزارش پرسش‌هایی است که درباره علت واقعه و فعل و انفعالاتی که منجر به سقوط پرواز ۷۵۲  است، مطرح شد. پرسش‌هایی که گرچه برخی از آنان از سوی فعالان رسانه‌ای و همچنین خانواده بازماندگان طرح شده است. اما در این گزارش با دقت و کارشناسی‌شده‌تر طرح شده است:

– پرسش نخست درباره شیوه ارتباط میان مقامات نظامی و غیرنظامی در حین پرواز پی۷۵۲ است. این ارتباط چگونه برقرار شده، چه نقصی در این ارتباط وجود داشته و نهایتا کدام نهاد تصمیم نهایی را برای پرواز این هواپیما گرفته است؟

– با توجه به اینکه تنش به طور مداوم در منطقه افزایش می‌یافت؛ ایران موشک‌های خود را به پایگاه‌های آمریکا در عراق شلیک کرده بود و پدافند هوایی ایران برای جلوگیری از اقدامات تلافی جویانه آمریکا در آماده باش بود، ایران برای ارزیابی خطراتی که متوجه  هواپیماهای غیرنظامی در حال پرواز در حریم هوایی آن کشور بود چه اقداماتی انجام داد؟

– روند تصمیم‌گیری در خصوص بسته یا باز نگه داشتن فضای هوایی چگونه است؟ چه کسی در آن روند دخیل بود؟ آیا کسی خواستار بسته شدن آن شد یا چنین پیشنهادی داد؟ چه کسی تصمیم نهایی را گرفت؟ علیرغم خطرات موجود ، دلیل باز گذاشتن فضای هوایی ایران چه بود؟

– حال که ایران تصمیم گرفت که علیرغم خطرات موجود ، فضای هوای خود را باز نگه دارد ، مقامات ایرانی چه سیستمی در اختیار داشتند تا درباره خطرات بالقوه در منطقه به شرکت های مالک هواپیماهای مسافربری اطلاع رسانی کنند و آنان را قادر سازند ملاحظات ایمنی در پرواز را در آن شرایط خاص در نظر گیرند؟ چه اطلاعات مشخصی در اختیار مالکان هواپیمای پی ۷۵۲  و دیگر پروازهای ورودی یا خروجی قرار گرفت؟ آیا در آن اطلاعات اشاره شد که فرودگاه IKA با قابلیت شلیک موشک های زمین به هوا توسط واحدهای پدافند هوایی سیار (ADU) تحت نظر است؟

– مقامات ایرانی چه سیستمی را برای مطلع کردن اپراتورهای پدافندهای سیار برای شناسایی هواپیماهای مسافربری که در فرودگاه IKA فرود می‌آیند یا از آن بلند می شوند، در اختیار داشتند تا اطمینان حاصل شود که این هواپیماها توسط اپراتورهای  ADU  به عنوان اهداف خصمانه شناسایی نشوند؟

– ساختار فرماندهی غیرنظامی و نظامی و سازوکارهای پیگشیری از تصادم در شب حادثه چگونه بود و اطلاعات  چگونه میان ایرلاین‌ها و اپراتورهای پدافند تبادل می‌شد؟ آیا همان فرآیند امروز نیز وجود دارد یا تغییر کرده‌اند؟

– چه مکانیسم‌های فنی و ایمنی در ارتباط با سیستم موشکی ADU برای اطمینان از حرکت، موقعیت، تراز و تنظیم مناسب هر واحد پدافندی سیار و جلوگیری از شناسایی اشتباه اهداف یا تعامل اشتباه با هواپیماهای غیرنظامی وجود داشته است؟ آیا امروزه همان مکانیسم های ایمن وجود دارند یا تغییر یافته اند؟

– اپراتورهای این سامانه ضدهوایی و به طور مشخص شخصی که به هواپیما شلیک کرده چه آموزش‌هایی در این زمینه دیده تا یک هواپیمای غیرنظامی را از از یک هدف نظامی بتواند تشخیص دهد؟

– دقیقاً چه چیزی در مورد PS752 وجود داشت که اپراتور ADU را متقاعد کرد که آن یک پرنده دشمن است و باید نابود شود؟

– با توجه به آسمان شلوغ تهران در صبح روز ۸ ژانویه، آیا اپراتور شلیک‌کننده به پی ۷۵۲ یا هر اپراتور دیگر به اشتباه هواپیماهای تجاری دیگر را به عنوان تهدید خصمانه به اشتباه شناسایی کرده بود؟ اگر چنین است، برای اصلاح آن وضعیت چه اقدامی صورت گرفت؟

– و بالاخره اپراتور شلیک کننده کیست؟ سن، آموزش، تجربه، رتبه، سطح صلاحیت و وضعیت فعلی او چیست؟ آیا افراد دیگری در ADU با این اپراتور کار می‌کردند؟ آنها چه کسانی هستند؟

تاکنون جمهوری اسلامی به این پرسش‌ها پاسخی نداده است. هر چند که وعده داده شده تا ۸ ژانویه یعنی سالگرد سرنگونی این هواپیما گزارش کاملی از سوی ایران منتشر و در آن به دلایل شلیک؛ عوامل مقصر و جزییات دیگر پرداخته شود.

در همین حال مقامات کانادایی بار دیگر در گفت‌وگو با رسانه‌ها اعلام کردند تا کشف حقیقت از پا نخواهند نشست. جاستین ترودو، نخست وزیر کانادا گفته است که خانواده قربانیان این فاجعه مستحق شفافیت، پاسخگویی و برخورداری از عدالت هستند. وزیر خارجه کانادا نیز به بی‌بی‌سی فارسی گفته است اگر این کشور از روند تحقیقات و مجازات عاملان این حادثه رضایت نداشته باشد؛ موضوع را به دیوان بین المللی دادگستری خواهد کشاند.

وزیر خارجه کانادا پیشتر  در گفت و گو با شبکه سی.بی.سی کانادا گفت تصور نمی‌کند دلیل سقوط هواپیمای اوکراینی «خطای انسانی» باشد.

وزیر خارجه کانادا پیشتر نیز در گفت و گو با شبکه سی.بی.سی کانادا گفت تصور نمی‌کند دلیل سقوط هواپیمای اوکراینی «خطای انسانی» باشد. وی دلیل این امر را بی‌پاسخ ماندن پرسش‌هایی دانسته که هنوز مقامات ایرانی پاسخی به آن ارائه نکرده اند. در همین حال یکی از اعضای خانواده‌های بازماندگان اخیرا در گفت و گویی با شبکه ایران اینترنشنال مدعی شده که فایلی صوتی در اختیار دولت کانادا قرار گرفته که نشان می‌دهد جمهوری اسلامی با سرنگون ساختن عمدی هواپیما قصد داشته تا آمریکا را مقصر آن معرفی کند.

به گفته شاهین مقدم محتوای این فایل نشان می‌دهد که در شب حادثه چه کسانی در جلسه تصمیم‌گیری برای شلیک به هواپیمای اوکراینی حضور داشتند، چه تصمیماتی گرفته شده، چه کسانی طرح سرنگونی هواپیما را ارائه داده اند و چه کسانی آن را تایید کردند و به طور کلی این سناریو به چه شکل طراحی شد. فرضیه‌ای که  البته در  چهلمین روز سقوط پرواز پی ۷۵۲ در زیتون مورد بررسی قرار گرفته بود. با این وجود فرد مصاحبه کننده با «ایران اینترنشنال» جزییات بیشتری از این فایل صوتی مطرح نکرده و در گزارش رسمی دولت کانادا نیز اشاره‌ای به وجود چنین فایلی نشده است.

یکی از موارد دیگری که در گزارش رسمی دولت کانادا منتشر شده درخواست همکاری این کشور با هلند بخاطر تجربه هلندی‌ها در پرونده سقوط ام اچ ۱۷ است. در این گزارش عنوان شد که از همان روز حادثه مقامات کانادایی با مقامات هلندی در تماس بودند تا از داشته‌های آنان در این زمینه استفاده کنند. روندی که تا کنون ادامه دارد. تجربه هلند در تشکیل دادگاه برای رسیدگی به این جرم بین المللی بی‌تردید می‌تواند برای کانادا مفید و موثر باشد.

استماع شهود در دادگاه ام اچ ۱۷

در بخش سوم گزارش «شلیک به آسمان» به شیوه راستی آزمایی بخشی از منابع دادگاه لاهه برای رسیدگی به پرونده سقوط ام اچ ۱۷  اشاره کردیم. در این بخش به راستی آزمایی اظهارات شهود و همچنین بازسازی لاشه هواپیما (صحنه سازی جرم) خواهیم پرداخت.

در زمینه اظهارات شهود دادگاه ابتدا توضیحاتی را درباره رعایت نکات امنیتی برای حفاظت از شهود ارائه کرد. از تهدیداتی که از سوی جدایی‌طلبان شرق اوکراین صورت می‌گیرد تا تلاش‌های روسیه برای از بین بردن ردپای خویش در این حادثه باعث شده تا دادگاه ملاحظات متعددی را در نظر قرار دهد.

دادگاه در این رابطه به مخفی نگاه داشتن هویت برخی شاهدان که می‌توانند مورد تهدید قرار گیرند توجه ویژه‌ای کرده است. از این رو این امکان را فراهم ساخته که بدون حضور در نشست‌های عمومی دادرسی اظهارات آنان مورد استماع قرار گیرد. در این راستا حتی در برخی موارد امکان استماع کتبی اظهارات شهود نیز به صورت پرسش و پاسخ فراهم شده است. در این زمینه همچنین به حذف برخی داده‌های خاص برای مخفی ماندن هویت شهود نیز اشاره شده است.

دادگاه سپس اشاره به اظهارات برخی شاهدان و موقعیت آنان در لحظه حادثه کرده در حالی که هویت آنان کدگذاری شده است. به طور مثال شاهد «ام ۵۸» در تابستان ۲۰۱۴ به عنوان یک داوطلب روسی در یک واحد جدایی‌طلب در جمهوری خودخوانده دونتسک حضور داشت. وی اظهار داشت که در ۱۷ ژوئیه ۲۰۱۴ ، هنگام سقوط پرواز MH17، او هنگام پرتاب موشک در یک تقاطع جنوب «اسنیژنه» ، نزدیک به یک سامانه موشک ضد هوایی بود. در آنجا به او دستور داده شد که از سایت محافظت کند. وی در مورد دیگر جدایی طلبان حاضر در محل شلیک و جزئیات مختلف آن در محل توضیحاتی به دادگاه داده است. به گفته وی افراد حاضر در ابتدا خوشحال بودند زیرا به آنها گفته شد که یک هواپیمای ترابری نظامی سرنگون شده است. با این حال، هنگامی که اولین گروه از جدایی طلبان از محل سقوط بازگشتند، گفتند که یک هواپیمای غیرنظامی هدف قرار گرفته است.

شاهدان دیگری نیز که از جدایی طلبان اوکراینی هستند موارد دیگری را شهادت داده اند. یک شاهد که وظیفه‌اش ایجاد ایستگاه های بازرسی، گشت‌زنی و نگهبانی از مکان‌ها و اشیا بوده به دادگاه گفته در روزی که MH17 سرنگون شد؛ به اتفاق تعدادی دیگر فراخوانده شده تا  سامانه سیار را به محل دیگری منتقل کنند.