«کتابخوان» کم شده یا «سبک مطالعه» تغییر کرده؟

این روزها که نمایشگاه کتاب تهران در حال برگزاری است، فرصت را مغتنم دیدیم تا «حال و روز کتاب در عصر اطلاعات» را به بحث و بررسی بگذاریم. فارغ از بحث های همیشگی پیرامون پایین آمدن سرانه مطالعه تا ۲ دقیقه و رسیدن تیراژ کتاب به زیر ۵۰۰ نسخه، موضوع دیگری که این روزها نقل محافل فکری است، رواج و گسترش «کتاب های الکترونیکی» است تا آنجا که برخی پیش بینی می کنند که چه بسا کتاب کاغذی در آینده ای نه چندان دور از گردونه مبادلات فرهنگی خارج شود یا دامنه نفوذش کاسته شود. اینکه این ادعا، چقدر درست است و «مرگ احتمالی کتاب های کاغذی» چه پیامدی را به لحاظ اجتماعی و فرهنگی در پی خواهد داشت موضوعی است که در میزگرد حاضر به بحث و بررسی گذاشته شد. دکتر هادی خانیکی، استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی و دکتر ناصر فکوهی، استاد انسان شناسی دانشگاه تهران، در این میزگرد ما را همراهی کردند که ماحصل آن از نظرتان می گذرد.

بر اساس برخی آمارهایی که ارائه می شود سرانه مطالعه در ایران بین ۲ تا ۶ دقیقه است و شمارگان کتاب در ایران طی سال های اخیر بسیار کاهش داشته است به طوری که تیراژ کتاب از ۳۰۰۰ نسخه در دهه ۵۰ و ۶۰ خورشیدی با وجود دو برابرشدن جمعیت به ۵۰۰ نسخه در دهه ۹۰ رسیده است! حال این سوال پیش می آید که چرا کتاب نمی خوانیم؟ برخی چنین اظهارنظر کرده اند که پیش زمینه یک جامعه کتابخوان یک «جامعه پرسشگر» است و مردم باید بتوانند و بلد باشند که سوال کنند، در این صورت است که به سمت کتاب می روند تا پاسخ های خود را بیابند، چقدر با این اظهارنظر همدل هستید؟ به اعتقاد شما چقدر چنین ظرفیتی در جامعه ما وجود دارد؟
دکتر هادی خانیکی: وضعیت کتاب و کتابخوانی ما، نه در شان امروز و نه در شان دیروز ماست. به هرحال، وضعیت و شکل کتاب و کتابخوانی تغییر می کند اما وقتی که مضمون و محتوا هم مورد تهدید قرار می گیرد، باید خطر را نزدیک تر و جدی تر دید. این در حالی است که معتقدم نباید به این موضوع، نگاه «پاتولوژیستی» داشت و چنین به موضوع نگاه کرد که جامعه کتاب در حال زوال و فروپاشی است؛ چراکه به واقع، هنور هم قدرت ترمیم و بازآفرینی وجود دارد.
تیراژ کتاب در نتیجه رشد آموزش و پرورش، رشد دانشگاه ها، رشد شهرنشینی و جوان بودن جمعیت و… بالامی رود اما با این حال در جامعه ای که نزدیک به ۵میلیون دانشجو و بیش از ۷۰ هزار عضو هیات علمی تمام وقت دارد و نرخ بی سوادی به میزان قابل توجهی کاهش یافته و میزان استفاده از رسانه ها و سطح مشارکت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مردم بالارفته است؛ کاهش میزان تیراژ کتاب و کم رونق شدن روزگار نشر و ناشران مساله ای جدی است. این در حالی است که کم رونقی عرصه نشر، مولفان و مترجمان فرهیخته را نیز با مشکلاتی مواجه کرده است.
با این تعبیر شما، که پیش زمینه یک «جامعه کتابخوان» یک «جامعه پرسشگر» است، موافقم، اما این بدان معنا نیست که چون جامعه ما پرسشگر نیست، بنابراین مطالعه نیز وجود ندارد. اساساً به تک عاملی دیدن پدیده های اجتماعی قائل نیستم؛ بدین معنا که می توان یکی از دلایل سرانه پایین مطالعه را «پرسشگر نبودن جامعه» دانست اما این امر، تنها و اصلی ترین دلیل نیست.

به هرحال، پدیده مطالعه و کتاب یک پدیده چندوجهی است که ابعاد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی دارد. در دهه های اخیر و حتی در دوران انقلاب شاهد تیراژ چند صدهزاری برای کتاب های مختلف بویژه کتاب های دکتر شریعتی بودیم ولی آنچه این روزها شاهد هستیم، رسیدن تیراژ واقعی کتاب به زیر ۵۰۰ نسخه است. بنا به گفته ناشران و حتی نهادهای رسمی این ۵۰۰ نسخه با احتساب کتاب های کمک درسی و کتاب مهارت های عمومی همچون آشپزی و آموزش رانندگی است.
دکتر ناصر فکوهی: من برخلاف دکتر خانیکی می کوشم با نگاهی آسیب شناسانه به موضوع کتاب و کتابخوانی نگاه کنم. جامعه ما از لحاظ انسان شناسی و جامعه شناسی یک جامعه آسیب زده محسوب می شود. از این رو، بهتر است که با واقعیت به شکلی رو در رو مواجه شد تا بتوان راه حل مناسبی برای آن ارائه کرد. در مورد این کلیشه که گفته می شود «جامعه ایران یک جامعه کتابخوان نیست»، باید گفت که این گزاره به خودی خود یک گزاره غلط نیست، ولی به نظر من مشکلات بزرگتری در همین زمینه در جامعه وجود دارد و آن این است که بعد از گذشت سی سال از وقوع «انقلاب بزرگ فناوری و اطلاعات» هنوز روشنفکران و اندیشمندان ما به این امر اعتقاد و باور نیافته اند که «شیوه خوانش و نوشتن» در عصر اطلاعات تغییر کرده است. در «عصر اطلاعات» سیستم خوانش همچون سال ۱۹۸۰ نیست بنابراین لزوماً ما نمی توانیم چنین گزاره ای را مطرح کنیم.
فروش کتاب ممکن است کم شده باشد ولی اینکه افراد کمتر می خوانند یا کمتر می نویسند، نمی تواند گزاره صحیحی باشد. جامعه ایران در دهه ۱۳۳۰ یا ۴۰ شاید ۲۰ درصد باسواد داشت اما امروز می توان ادعا کرد که تقریباً اکثر مردم باسواد هستند. در آن زمان برخلاف امروز، تعداد فارغ التحصیلان بسیار کم بود. امروز تقریباً همه کنش خواندن و نوشتن را انجام می دهند ولی این کنش، شاید چنان «کیفیتی» که انتظار داریم، نداشته باشد.
امروز بخش بزرگی از وقت قشر جوان ما صرف کار با اینترنت می شود. ۷۰ هزار استاد دانشگاه داریم که سی- چهل هزار نفر آنها در حوزه علوم اجتماعی فعالیت می کنند ولی متاسفانه هستند استادانی که هیچگاه حضور رسانه ای ندارند و کتاب خواندن را صرفاً در یک گفتمان دانشگاهی منجمد قرن نوزدهمی می بینند و متاسفانه «نشر» صرفاً به عنوان یک مساله بازاری مورد توجه است. سیستم دانشگاهی نیز در بسیاری از موارد بیمار عمل می کند، دانشگاه ها صرفاً به انتشارات دانشگاهی امتیاز می دهند. در کشورهای دیگر ناشران دانشگاهی معتبرترین ناشران هستند اما متاسفانه در کشور ما، گاهی چنین نیست.
مطالعه در جامعه ما زیاد است اما متاسفانه از کیفیت لازم برخوردار نیست و بیشتر مطالعه در شبکه های اجتماعی و بر کتاب های بی ربط متمرکز است. بنابراین ما نیاز به یک کنش فرهنگی داریم که در آن «کیفیت» مد نظر قرار گیرد.
معتقدم دلیل پایین بودن «مطالعه باکیفیت»، پایین بودن فرهنگ عمومی در کشور است و ما افرادی را که عادت به مطالعه داشته باشند، کم داریم. متاسفانه روشنفکران و دانشگاهیان که می توانند به حل این مساله کمک کنند، خود بیشتر با این مشکل مواجه هستند و مادامی که این مشکل حل نشود، ما هر سال بیش از پیش با موضوع کم شدن سرانه مطالعه در کشور دست به گریبان خواهیم بود.

دکتر فکوهی اشاره کردند که شکل دیگری از مطالعه به خوانش هایی برمی گردد که ما آن را در رسانه ها شاهد هستیم، یکی از جدی ترین مسائلی که این روزها در باب کتاب مطرح می شود، رواج کتاب های الکترونیکی است و برخی معتقدند که کتاب کاغذی بتدریج در حال از مد افتادگی است. آیا به اعتقاد شما، ما با «مرگ کتاب های کاغذی» مواجهیم؟ و این موضوع آیا می تواند تهدیدی برای فضای فکری و فرهنگی یک جامعه باشد؟ «ماریا ولف» مدیر مرکز تحقیقات زبان دانشگاه ماساچوست، معتقد است که کتاب کاغذی امکان تفکر عمیق تر را فراهم می کند چراکه «درک مطلب»، «تمرکز» و «توانایی حفظ توجه» در متون چاپی بیشتر از متون الکترونیک است و ما در متن الکترونیک با یک «خوانش پرشی» مواجهیم. بر این اساس، آیا می توان چنین اظهارنظر کرد که رواج کتاب های الکترونیک خطری برای «قدرت تفکر انسان» ایجاد خواهد کرد؟
خانیکی: مرز خاصی میان «کتاب الکترونیک» و «کتاب چاپی» قائل نیستم. همان طور که این مرز را بین کتاب «چاپ سنگی» و کتاب «چاپ جدید» هم قائل نیستم. در هر کدام از تکنولوژی ها قطعاً عاملی هست که بر فرهنگ اثر می گذارد ولی تعیین کننده تمام وضعیت فرهنگی نیست؛ یعنی می توان در فضای مجازی و الکترونیک نیز عوام زده بود.
اتفاقاً گاه ما در هراس از تحولات جدید و ورود به زندگی مدرن از چیزهایی دفاع می کنیم که چندان قابل دفاع نیست و از چیزهایی می ترسیم که خیلی ترسی ندارند. آنها که اهل مطالعه هستند، گروه های کتابخوان تشکیل می دهند و اتفاقاً فرآیند مطالعه را خیلی جدی دنبال می کنند و تا جایی پیش می روند که در این گروه های مجازی با نویسنده و مترجم مباحثی را طرح می کنند و با هم به مباحثه می نشینند. اینکه نشر الکترونیک به فرصت یا تهدید بدل شود به میزان کنشگری در جامعه بستگی دارد.
اگر از دکتر فکوهی هم بپرسیم که یکی از دلایل توجه به «انسان شناسی» در ایران را چه می دانند، جواب خواهند داد، سایتی که توسط ایشان راه انداخته شد به گسترش مباحث انسان شناسی کمک کرد. در واقع سایت و رسانه های الکترونیک فرآیند مطرح شدن «انسان شناسی در ایران» را تسهیل کردند.
از این رو، امروزه برای اندازه گیری سرانه مطالعه و میزان نشر در یک جامعه، صرفاً نمی توان به تیراژ کتاب ها اکتفا کرد؛ چراکه ممکن است مطالب نویسنده به جای کتاب، در فضاهای مجازی مانند کانال، سایت و… منتشر و خوانده شود.
این گونه نیست که هیچ پدیده مدرنی در مقایسه با پدیده سنتی اش عارضه ای نداشته باشد ولی الزاماً عارضه های آن بیشتر از مدل های سنتی تر نخواهد بود. اینکه شما می گویید برخی از متخصصان و تحلیلگران معتقدند خواندن کتاب های الکترونیک بر «فرآیند پردازش مغز» اثر منفی می گذارند، بنابراین در این صورت سوار ماشین شدن را هم باید کنار گذاشت!
برای ارزیابی سطح مطالعه در جامعه، نقد ما باید فراتر از «شکل» و به سمت «محتوا» رود. متاسفانه در تغییر نظام ترجیحات ارزشی، مطالعه و کتابخوانی جایگاه خاصی را به خود اختصاص نمی دهد؛ چراکه این حوزه ها پرسشی را ایجاد نمی کنند تا افراد به دنبال آن، به کنکاش و کتابخوانی متمایل شوند و به همین دلیل فرد هیچگونه خبری را هم پیگیری نمی کند و در نتیجه رسانه هم به دنبال اهداف سرگرم کننده و فراغت مخاطب می رود و سعی می کند این نیاز او را برآورده کند؛ مثل همان نظریه بوردیو در خصوص تلویزیون و مصرف کننده بودن مخاطب. اگر بخواهیم با توسل به آمار و ارقام «کمی گرایانه» نشان دهیم که جامعه در مقوله کتابخوانی تا چه حد آسیب دیده است، خواه ناخواه به نتیجه گیری های کمّی گرایانه کشیده می شویم و چنین اظهارنظر خواهیم کرد: «از آنجا که تیراژ کتاب پایین است، بنابراین میزان کتابخوانی پایین آمده است» در حالی که در نتیجه گیری خود، میزان مطالعه ای را که افراد از طریق کتاب های الکترونیک، فضای مجازی و رسانه های اجتماعی داشته اند لحاظ نکرده ایم.
سیاستگذاری درست باعث می شود جامعه راه خود را پیدا کند. به عنوان مثال، دهه چهل در ایران، دهه رشد سینما در ایران است. آن زمان دوران اوج فیلم های فارسی بود و بسیاری عقیده داشتند که سینما باعث شده تا کتاب کنار گذاشته شود. در همین خصوص تدبیری اندیشیده شد و «کتاب های جیبی» طراحی شد با این هدف که افراد بتوانند به همان اندازه ای که برای یک بلیت سینما هزینه می کنند، یک کتاب قابل حمل بخرند. در این پروژه، فقط به «قطع» و «قیمت» کتاب هم اکتفا نشد، بلکه محتوا هم دگرگون شد و کتاب هایی ارائه شد که به زبان مصرف مخاطبانش نزدیک تر بود. این کتاب های جیبی زبان ساده تری داشت و کم کم همین زبان به زبان ژورنالیسم و رمان نزدیک شد. در نتیجه کتاب های جیبی از پدیده کتاب و مطالعه در برابر سینما دفاع کرد و در برابر آن قرار نگرفت. ولی به دلیل اینکه آن کنشگری لازم در جامعه وجود نداشت، این ایده خیلی موفقیت طولانی نداشت.

با رواج رسانه های اجتماعی همچون تلگرام، لاین و… افراد به شیوه «تلخیص» و «اختصارخوانی» متمایل شده اند به طوری که کسی وقت و انگیزه خواندن مطالب طولانی را ندارد. در این میان، سرنوشت کتاب که نیاز به زمان بیشتری برای مطالعه دارد، چه می شود؟
فکوهی: برای تحلیل این بحث از دیدگاه «ادگار مورن» استفاده می کنم که اصل آن مبتنی بر عدم قطعیت و پیچیدگی است. «ادگار مورن» دیدگاه خود را در سال های ۱۹۷۰ مطرح کرد و امروز تازه می فهمیم او چه می گوید. ۵ قرن پیش، یعنی زمانی که گوتنبرگ ماشین چاپ را اختراع کرد، کلیسا ماشین چاپ را «دستگاه شیطان» خواند و معتقد بود که این دستگاه، کتاب الهی را نابود خواهد کرد؛ چرا که آن را در مقابل کتاب های خطی و نسخه های دستنویس می دید. به همین خاطر کلیسا، گوتنبرگ را به خاطر این اختراعش و اینکه باعث شد کتاب های زیادی تکثیر شود، تکفیر کرد. بتدریج از قرن ۱۹ به بعد، با رشد و توسعه مطبوعات و بالارفتن سواد مردم و روزنامه خوان شدن آنها، روزنامه نیز یک «ساز و کار شرور و شیطانی» تلقی شد! بعدها این موضعگیری در قرن بیستم نسبت به رادیو هم وجود داشت، به عنوان مثال بسیاری از افراد سنتی در جامعه ما تا مدتی نسبت به رادیو و تلویزیون موضع داشتند و آن را خطر تلقی می کردند. این مساله در مورد سینما و اینترنت نیز تکرار شد. به این ترتیب، آنچه در موارد مذکور ثابت به نظر می رسد، این نکته است که در جامعه ما، به هر نوع فناوری در بدو ورودش با یک نگاه «تدافعی» و «تقابلی» نگریسته می شود.
در حال حاضر هم، کتاب های الکترونیک با این موضعگیری ها روبه رو است. خواندن و حمل کتاب های الکترونیک بسیار آسان است با حمل یک دستگاه کوچک، می توان چند هزار کتاب را با خود به همراه داشت و این تنها بخشی از امکانات کتاب های الکترونیک است. بخشی دیگر از امکانات این کتاب ها به امکان سرچ و جست وجو در این فضا برمی گردد به طوری که برای جست وجوی یک کلمه در فرهنگ لغت، دیگر لازم نیست زمان زیادی را به جست وجو در دیکشنری های قطور اختصاص دهیم و صرفاً با تایپ واژه موردنظر می توان به اطلاعات لازم دست یافت.
چاپ کتاب کاغذی چالش های زیست محیطی را هم با خود به همراه دارد. رواج کتاب های مجازی از قطع بی رویه درختان جلوگیری کرده و به حفظ محیط زیست کمک بسیار می کند. لذا در برخورد با فناوری های جدید باید بکوشیم تا خود را با این فناوری ها تطبیق دهیم و این نکته را مدنظر داشته باشیم که به وجود آمدن یک فناوری به معنای از میان رفتن فناوری قبلی نیست به شرط اینکه این هوشیاری وجود داشته باشد که از فناوری قبلی استفاده شود؛ برای مثال، رادیو با آمدن تلویزیون از بین نرفت. تعداد فرکانس های رادیویی در حال حاضر به چندین ایستگاه رسیده است و این ایستگاه ها بر شبکه های اینترنتی منتقل شده اند یعنی در واقع از فناوری جدید در پیشبرد و گسترش خود بهره بردند. کتاب نیز همین وضعیت را دارد و تا ۲۰ سال آینده، کتاب به شکل کاغذی باقی نخواهد ماند.
امروزه نوع خوانش و نوع نوشتار تغییر کرده است و وقتی از میزان مطالعه یک جامعه بحث می کنیم باید به این نکات توجه داشته باشیم. امروزه نوع خوانش علمی این گونه نیست که یک کتاب ۸۰۰ صفحه ای را مقابل خود بگذاریم و تا آخر آن را بخوانیم. از همین رو است که در پایان کتاب های علمی، نمایه هایی ارائه می شود تا افراد بر اساس نیازهایشان به کتاب های علمی رجوع کنند. این در حالی است که در سیستم های اینترنتی براحتی این امکان رجوع برای مخاطب فراهم شده است. امروزه هیچ دانشمندی نیست که همچون قرن نوزده یا حتی نیمه قرن بیستم کار کند. برای هر کار علمی حداقل افراد به سی- چهل منبع نیاز دارند، حال سوال این است که چه فضایی دسترسی به این چهل منبع را بهتر و آسان تر فراهم می کند؟ در سیستم آموزش، کنش و تالیف «پراکنش» وارد شده است. ما درکی از نوشتار پراکنده در سیستم دانشگاهی نداریم.
باید بکوشیم با تالیف متن های کوتاه، امکان گفت و گو را فراهم کنیم. تالیف متن های کوتاه، سال ها است که در رسانه ها اتفاق می افتد اما این اتفاق اخیراً به دانشگاه ها هم کشیده شده است. کشورهای «آنگلوفون» و کشور فرانسه دو سنت دانشگاهی متفاوت دارند؛ کشورهای انگلیسی زبان از سال های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ ژانری با عنوان «reader» طراحی کردند. بر اساس این ژانر، مجموعه ای از مقالات در رابطه با یک موضوع مشخص، کنار هم آورده می شود و هر یک از متفکران راجع به موضوعی خاص، مطلبی را می نویسند و این یک reader را تشکیل می دهد. در برخی از سیستم های دانشگاهی همچون دانشگاه های فرانسه، این ژانر پذیرفته نشد و در مقابل آن مقاومت صورت گرفت. فرانسوی ها این ژانر را عامل سطحی شدن تلقی می کردند و معتقد بودند که هر نویسنده ای باید مثل کانت «نقد خرد محض» یا همچون هگل «پدیدارشناسی روح» بنویسد. به همین خاطر وقتی بزرگان اندیشه در فرانسه همچون فوکو، بوردیو، دریدا و… از بین رفتند، بتدریج دچار افت شدند چراکه نتوانستند خود را با سیستم جدید انطباق دهند. شاید به همین دلیل باشد که امروز فرانسه در برابر شخصیت هایی همچون ژیژک، چامسکی و… نتوانسته است شخصیت های برجسته ای را به عالم فکر عرضه کند.
واقعیت این است که انگلیسی ها سیستم جدید را فهمیدند و به آن ورود کردند. به زعم آنها، این گونه موضعگیری در برابر سیستم های رسانه ای نوعی «موضعگیری اشرافی» است که پایه های آن در قرن نوزدهم گذاشته شده است؛ اینکه عده ای از استادان دانشگاه های ما یا نخبگان و روشنفکران ما چنین اظهارنظر می کنند که ما در روزنامه ها نمی نویسیم و فقط در دانشگاه ها و تریبون های خطابه سخن می گوییم، یک تیپ منسوخ شده است که ریشه در همین دیدگاه دارد.
امروزه متن جدید علمی، متن خالص از نوع «کلمه» نوشته شده یا چاپ شده نیست. وقتی متن را با صدا و تصویر و سایر اشکال حسی همراه می کنیم، تاثیرگذاری را بالامی بریم. سیستم های فکری خلاق امروزه این گونه حرکت می کنند، اما سیستم هایی که همچون ما در رکود هستند، همواره می کوشند تا شیوه های قرن نوزدهمی را تقلید کنند تا به قرن بیست و یک برسند به همین جهت هم به جای قرن بیست و یک به قرن شانزدهم می رسند! این یک واقعیت است.
خانیکی: وقتی فناوری های جدید و رسانه های جدید را به عنوان یک «امکان» در نظر گرفتیم آن وقت می توان قابلیت های جدیدی را تعریف و همان قابلیت ها را در جامعه ایجاد کنیم و به تعبیری «مطالعه» را به «کنشگری» بدل کنیم. به این معنا که یک کتاب موضوعی شود برای یک گروه، تا دور هم جمع شوند و پیرامون آن گفت وگو کنند. به تعبیری، در چارچوب یک ژانر، فرصت تازه ای فراهم می شود تا گروه های اجتماعی وارد کنشگری شده و با هم تعامل کنند. اگر هدف اصلی مطالعه را «انتقال مفاهیم سخت» بگیریم، فناوری های جدید می توانند به شکل گیری ابعاد تازه ای از ساز و کارهای مطالعه کمک کنند؛ برای مثال، ارائه همزمان صوت، تصویر و متن.
نکته دیگر کاهش فاصله میان «مکان های تولید اندیشه» با «فضای عمومی» است؛ به این اعتبار که حالت اشرافیت را در تولید متن یا مصرف متن به وضعیت عمومی تری تغییر می دهد و به همین دلیل هم هست که چون زبان ساده می شود، تحولی هم در تولید اندیشه و انتقال اندیشه به وجود می آید.
دکتر فکوهی به سبک reader اشاره کرد و من به «فعالیت های ادیتوریال» (editorial activities) فرهنگ جدید علمی اشاره می کنم؛ به جای اینکه هر نویسنده ای یک کتاب داشته باشد، نویسنده تبدیل می شود به «سامان دهنده»؛ او ویراستاری می شود که هر بخشی را به «دیگری» می سپارد. آنچه این روزها در محافل آکادمیک جهانی اعتبار پیدا کرده این است که هر چه در تولید یک متن افراد بیشتری مشارکت داشته باشند، آن متن اعتبار بیشتری دارد تا متنی که صرفاً توسط یک نفر تهیه شده باشد.

نمایشگاه کتاب به عنوان یک رخداد فرهنگی چقدر می تواند به گردهم آوردن اهالی فکر و قلم کمک کند و این فضا به «حال و روز کتاب» در کشور چه کمکی می کند؟
فکوهی: نمایشگاه کتاب بیشتر برای من جنبه نمایشی و مناسکی دارد. و اغلب افرادی که به نمایشگاه می روند با هدف سرگرمی و پرسه زدن این کار را انجام می دهند. من مخالف نیستم که افراد با هدف تفریح و پرسه زنی در نمایشگاه حضور یابند بلکه مقصودم از این حرف این است که خود این افراد حداقل آگاه باشند که در حال تفریح هستند نه اینکه فکر کنند چون به نمایشگاه کتاب رفته اند، فعالیت فرهنگی انجام داده اند. نمایشگاه های کتاب ما گاهی صرفاً برای این بوده که نشان دهیم چه تعداد کتاب چاپ کردیم و اگر کشورهای دیگر نمایشگاه دارند ما هم داریم؛ ما هم مثل آنها جایزه می دهیم و فرش قرمز می اندازیم!
«گاه» یعنی جایی که نمایش می دهند. نمایشگاه کتاب هم جنبه های مثبت و ارزشمند آن که خود نیز تلاش می کنم در آنها مشارکت کنم(مثلابرنامه های سخنرانی) از نظر من «گاه»ی است (مکان و زمانی است) که یک نمایش به اسم «ارائه کتاب های جدید» اجرا می شود؛ در این میان هم، اغلب و البته نه همیشه نه جدیدی در کار است و نه فکری و نه کتابی.
خانیکی: اینکه آیا فعالیت هایی از جنس «نمایشگاه کتاب» می تواند در گردهم آوردن اهالی فکر و قلم نقش داشته باشد و به بالابردن کیفیت کتاب و اندیشه کمک می کند، شدنی است و دور از ذهن نیست. از یکسو نمایشگاه کتاب در تبدیل کتاب به عنوان یک موضوع می تواند بسیار موثر باشد ولی ضعف های دیگری که در جامعه وجود دارد، گاه بر این فضا سایه می اندازد و مانع از تبدیل شدن نمایشگاه به یک «مکان گفت وگو» می شود.
کتاب، تولید اندیشه، بالارفتن مطالعه؛ اینها پدیده هایی اجتماعی هستند. نقاط قوت و ضعف شان از ضعف و قوت های اجتماعی شان برمی خیزد. اگر نمایشگاه کتاب مبتنی بر ارتباطات افقی و مشارکت جویانه باشد، ظرفیت های فرهنگی جامعه را بالامی برد. اگر مبتنی بر روابط یکسویه و عمودی از بالاباشد، چندان نتیجه مثبتی حاصل نمی شود. واقعیت این است که تنها مادامی یک فعالیت به تحول منجر می شود که با «مشارکت» همراه باشد.

گفتگو از: مهسا رمضانی

منبع: روزنامه ایران