چند درصد از برجام باقی مانده است؟

زیتون ـ یلدا امیری: دولت در ایران اجرای مصوبه «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از حقوق ملت ایران» را آغاز کرده است. در اولین اقدام جمهوری اسلامی غنی سازی اورانیم تا سطح ۲۰ درصد افزایش داده؛ اقدامی که می‌تواند چند درصد باقی‌ مانده‌ی برجام  را هم تهدید کند. این را می‌شود از واکنش‌های منفی فراوانی کشورهای عضو برجام و دیگر کشورها دریافت. چین خواستار خویشتن‌داری شده، اتحادیه اروپا از خروج ایران از تعهدات برجامی سخن گفته، حزب حاکم آلمان تهدید به تحریم ایران کرده، آمریکا آن را باج‌گیری هسته‌ای نامیده و ژاپن ابراز نگرانی شدید کرده است.

حکایت اقدامات این روزهای جمهوری اسلامی در خصوص برجام و پرونده هسته‌‌ای، به نظر می‌رسد حکایت همان ضرب‌المثل «به مرگ گرفتن تا به تب راضی شدن» است. جو بایدن، رئیس جمهور منتخب آمریکا بارها اعلام کرده که قصد بازگشت به توافق هسته‌ای با ایران را دارد و این روزها همزمان با نزدیک شدن به پایان دولت ترامپ مقامات جمهوری اسلامی به دنبال توسعه برنامه هسته‌ای خود هستند، به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی از ترس مطرح شدن خواسته‌های جدید در نشست‌های احتمالی پیش رو قصد دارد با غنی‌سازی ۲۰ درصد دست بالا را در گفتگوها داشته باشد.

آغاز غنی‌سازی ۲۰ درصدی

رافائل گروسی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز ۱۵ دی‌ماه آغاز غنی‌سازی ۲۰ درصدی اورانیوم توسط ایران را تایید کرد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرده که ایران فرایند استفاده از شش آبشار جدید سانتریفیوژ برای غنی سازی ۲۰ درصدی ذخایر اورانیوم‌‌ از پیش غنی‌سازی شده در غلظت ۴.۱ درصدی را آغاز کرده است.

بلافاصله پس از آغاز غنی‌سازی، محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی با انتشار توییتی اعلام کرد که ایران بر اساس مصوبه پارلمان خود غنی‌سازی ۲۰ درصدی اورانیوم را از سر گرفته است و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به شکل مقتضی در جریان این مسئله قرار گرفته است. به ادعای او این اقدامات جبرانی و در راستای بند ۳۶ برجام است که پس از عدم پایبندی چند عضو توافق هسته‌ای وین به تعهداتشان اجرایی شده است.

صالحی: الان هر ساعت ۱۷ تا ۲۰ گرم اورانیوم ۲۰ درصد تولید می‌کنیم؛ ماهانه هشت تا ۹ کیلوگرم توان تولید داریم تا به ۱۲۰ کیلوگرمی که قانون جدید تکلیف کرده.

ظریف همزمان سعی کرد از تنش‌های احتمالی پیش رو در مورد این اقدامات بکاهد در ادامه گفت: در صورت پایبندی همه طرف‌های به تعهدات ذیل برجام اقدامات ایران برگشت‌پذیر خواهد بود.

بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی روز ۱۶ دی ماه هم اعلام کرد:«ما شروع خوبی امروز برای تولید اورانیوم ۲۰ درصدی داشتیم و یک ساعت پیش به من اطلاع دادند که به سطح پایداری تولید رسیده و از دو آبشاری که به این کار اختصاص داده شده است در حال برداشت اورانیوم ۲۰ درصد هستیم. معمولا این کار ۲۴ ساعت طول می‌کشد اما با تمهیدات همکاران ما این کار ۱۲ ساعت به طول انجامید.»

علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی هم روز گذشته در مراسم چهلم محسن فخری‌زاده گفت که «الان هر ساعت ۱۷ تا ۲۰ گرم اورانیوم ۲۰ درصد تولید می‌کنیم؛ ماهانه هشت تا ۹ کیلوگرم توان تولید داریم تا به ۱۲۰ کیلوگرمی که قانون جدید تکلیف کرده، برسیم. او گفت غنی‌سازی ۲۰ درصدی که ظاهرا متوقف بود و تصور می‌کردند نابود شده ظرف ۲۴ساعت راه انداختیم.»

غنی‌سازی با تهدید و فضای تنش‌آلود میان ایران و ایراسیل هم در هم آمیخت و  روز گذشته نور نیوز، رسانه‌ نزدیک به دبیرخانه شورای‌عالی امنیت‌ملی هم، از قول یک منبع آگاه امنیتی نوشت که با توجه ‌به موضع نخست‌وزیر اسراییل درباره غنی‌سازی ۲۰ درصدی ایران، اسراییل «باید منتظر دریافت عواقب اتفاقاتی که مسوولیت‌اش متوجه سردمداران این رژیم است باشد.»

نتانیاهو پس‌از آغاز رسمی غنی‌سازی ۲۰درصدی در ایران گفته بود که این کار یعنی ایران به سوی سلاح هسته‌ای می‌رود و اسراییل اجازه نمی‌دهد ایران به سلاح‌هسته‌ای برسد.

واکنش‌های خارجی

اتحادیه اروپا به عنوان هماهنگ کننده اصلی برجام، تا کنون چندین بار مقامات جمهوری اسلامی را از افزایش میزان غنی سازی به ۲۰ درصد منع کرده است. پیتر استانو، سخنگوی دستگاه دیپلماسی اتحادیه اروپا در این خصوص گفت: «اگر به گفته دولت ایران غنی سازی ۲۰ درصدی اورانیوم اجرایی شده باشد، باید گفت که نشانه مهم و بزرگی نسبت به خروج ایران از تعهدات برجامی‌اش خواهد بود. زیر پا گذاشتن تعهداتی که مفاد تعهدات عدم گسترش تسلیحات هسته‌ای را به چالش می‌کشد.»

وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد که اقدام ایران در افزایش سطح غنی سازی اورانیوم به ۲۰ درصد، تلاشی برای باج گیری هسته‌ای است.

وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد که اقدام ایران در افزایش سطح غنی سازی اورانیوم به ۲۰ درصد، تلاشی برای باج گیری هسته‌ای است.

هوآ چونیینگ، سخنگوی وزارت امور خارجه چین، روز ۱۶ دی، گفت که مسئله هسته‌ای ایران بسیار پیچیده و حساس است. او در نشست خبری خود در پکن گفت: «چین از همه طرف‌ها می‌خواهد آرامش و خویشتن‌‌داری را حفظ کنند، به تعهدات توافق پایبند بمانند و از اقداماتی که باعث تشدید تنش‌ می‌شود خودداری کنند تا فضای لازم برای تلاش‌های دیپلماتیک و تغییر اوضاع فراهم شود.»

سخنگوی ارشد دولت ژاپن نیز گفت که کشورش به‌شدت نگران ازسرگیری غنی‌سازی ۲۰ درصدی اورانیوم در ایران است. کاتسونوبو کاتو به خبرنگاران گفت: «این اقدام نقض توافق هسته‌ای است و دولت ژاپن نگرانی‌های شدیدی در این مورد دارد.»

محمد بن سلمان ولیعهد عربستان هم در افتتاحیه اجلاس شورای همکاری کشورهای حاشیه خلیج فارس، برنامه هسته‌ای ایران را تهدیدی برای منطقه و دنیا دانست. او در سخنرانی‌ خود. ایران و برنامه هسته‌ای و برنامه موشک‌های بالستیک و اهداف مخربش را چالش اصلی خواند.

در این میان تنها روسیه بود که موضعی هماهنگ با جمهوری اسلامی داشت و «میخاییل اولیانوف» نماینده روسیه در نهادهای بین‌المللی روز ۱۵ دی ماه در پیامی توییتری نوشت: «اینکه ایران اعلام کرد به غنی‌سازی اورانیوم در سطح ۲۰ درصد ادامه می‌دهد، خبر فوری نیست. این گام با توجه به قوانین تصویب شده در مجلس ایران قابل پیش‌بینی بود. نکته اصلی اینجا است که با توجه به احتمال عادی شدن اوضاع پیرامون برجام، این اقدام قابل برگشت است».

اجرای مصوبه‌ای که دولت مخالف آن بود

علی ربیعی، سخنگوی دولت حسن روحانی، روز ۱۵ دی ماه پس از آغاز غنی سازی اورانیوم گفت که اقدام اخیر ایران در راستای اجرای مصوبه اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها است که مجلس شورای اسلامی روز ۱۲ آذر تصویب و دولت را ملزم کرد که سالانه ۱۲۰ کیلوگرم اورانیوم با غنای ۲۰ درصد ذخیره کند.

سخنان ربیعی از یک سو مسئولیت غنی سازی ۲۰ درصدی را متوجه مجلس می‌کند و از سوی دیگر حکایت از تغییر موضع دولت دارد. دولت حسن روحانی پس از تصویب قانون «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از حقوق ملت ایران» که غنی سازی ۲۰ درصدی ماده اول آن است، مخالفت‌های شدیدی با این مصوبه کرد اما حالا به طور ناگهانی آن را پذیرفت و به اجرا در آورد. البته  در این میان تلاش هم کرد که تصمیم‌گیری درباره خروج از پروتکل الحاقی را منوط به مصوبات شورای عالی امنیت ملی و اهداف قانون و منافع و مصالح ملی کند. اما با مخالفت شورای عالی امنیت ملی و حمایت شورا از مجلس در این زمینه نیز تسلیم شد.

هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان روز ۱۴ آذر گفته بود که به توافقی فراتر توافق هسته‌ای با ایران نیاز است که برنامه موشک‌های بالستیک ایران را هم در بر بگیرد.

ربیعی در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه غنی‌سازی اورانیوم مطابق با بند ۳۶ برجام است، گفت: «اتحادیه اروپا به جای صدور بیانیه و اعلام نگرانی نسبت به استفاده ایران از حقوق خود، فکری به حال تعهدات بر زمین مانده خود بکند.»

پس از پیروزی جو بایدن و مطرح شدن احتمال بازگشت مجدد آمریکا به برجام، کشورهای اروپایی موضوع توافقی فراتر از برجام را مطرح کردند.

هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان که کشورش در حال حاضر ریاست شورای اتحادیه اروپا را به عهده دارد روز ۱۴ آذر گفت که به توافقی فراتر توافق هسته‌ای با ایران نیاز است که برنامه موشک‌های بالستیک ایران را هم در بر بگیرد. او تاکید کرده که توافق برنامه جامع اقدام مشترک موسوم به برجام در سال ۲۰۱۵ دیگر کافی نیست و آلمان به ایران اعتماد ندارد.

تعدادی از افرادی که جو بایدن به عنوان مقامات دولت خود معرفی کرده بود نیز سخنانی از این دست گفتند. در همین راستا به نظر می‌رسد حاکمیت جمهوری اسلامی و دولت حسن روحانی به این نتیجه رسیده که پیشروی در برنامه هسته‌ای، با ارجاع به مصوبه مجلس می‌تواند گزینه‌های بیشتری برای معامله با غرب در اختیار او قرار بدهد.

خطر فعال‌سازی مکانیسم ماشه

احمد زید آبادی، روزنامه‌نگار و تحلیلگر سیاسی در کانال تلگرامی خود در مورد آغاز غنی‌سازی اورانیوم با غلظت ۲۰ درصد این احتمال را مطرح کرد که بریتانیا و آلمان و فرانسه غنی سازی ۲۰ درصد را نقض فاحش تعهدات برجامی ایران تلقی ‌کنند. او نوشته است: «حال آمدیم و یکی از این سه کشور اروپایی به خلاف انتظار مقام‌های ایرانی به جای مقابله با تحریم‌های آمریکا، طبق اختیاری که در متن برجام به هر یک از آنها داده شده است «مکانیسم ماشه» را فعال کرد و پروندۀ هسته‌ای ایران دوباره به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع شد! در آن صورت چه؟»

مکانیسم ماشه امکانی بر اساس بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام است که بر اساس آن هر یک از طرف‌های توافق هسته‌ای را لغو و تحریم‌های بین‌المللی را باز گرداند اعضای برجام به غیر از آمریکا که از برجام خارج شده می‌توانند به کمیسیون مشترک شکایت کنند، و این کمیسیون برای حل و فصل موضوع پانزده روز فرصت دارد؛ مسائل حل و فصل نشده به وزیران خارجه ارجاع داده می‌شود، که پانزده روز دیگر فرصت دارند. پنج روز وقت هم به کمیسیون مشترک  داده شده تا مسئله را حل و فصل کند. اگر پس از این فرایند ۳۵ روزه، طرف شاکی هنوز راضی نباشد، می‌تواند موضوع را به عنوان تخطی  از توافق، به شورای امنیت ارائه کند، و این شورا باید ظرف ۳۰ روز درمورد قطعنامه‌ای برای ادامه‌ تعلیق تحریم‌ها رای بدهد – قطعنامه‌ای که طرف شاکی می‌تواند وتو کند و به این ترتیب، تحریم‌ها به جای خود برگردند.

بسیاری از ناظران سیاسی اجرای مصوبه مجلس را مرگ برجام نامیده‌اند. در واقع ایران با اقدامات اخیرش بر روی لبه تیغ حرکت می‌کند. به نظر می‌رسد اجرای این مصوبه از سوی ایران می‌تواند تلاش‌های جو بایدن، رئیس جمهور منتخب آمریکا را برای پیوستن مجدد ایالات متحده به توافق برجام پیچیده‌تر کند. بایدن پیش از این اعلام کرده است که به برجام باز خواهد گشت اما این برای این بازگشت لازم است که ایران به طور کامل به تعهدات هسته اش پایبند باشد. گروهی از تحلیل‌گران هم بر این عقیده‌اند که جمهوری اسلامی اساسا برجام را پایان یافته تلقی کرده و این اقدامات نشانه آن است. با پذیرش این فرض باید گفت که ایران و طرف‌های مذاکره‌اش بعد از سالها چانه‌زنی در حال بازگشت به نقطه صفر هستند. روز از نو روزگار از نو.