شکاف درون «هاشمی»ها

زیتون ـ یلدا امیری: اکبر هاشمی رفسنجانی سال‌ها مقام دوم نظام جمهوری اسلامی بود و به اعتقاد بسیاری مقام اولِ در سایه‌ی آن. القاب زیادی داشت از «معمار انقلاب» گرفته تا «عالیجناب سرخپوش» و «اکبرشاه».

پس از ترور نافرجام او توسط گروه فرقان در ۴ خرداد ۱۳۵۸، آیت‌الله خمینی در مورد او گفت:«تا زمانی که نهضت و انقلاب، زنده و پایدار و در حال تداوم است، هاشمی هم هست، تصور جدایی، اعوجاج و انحراف وجود ندارد و دشمنان و مخالفان هاشمی نیز، آب در هاون می‌کوبند.»

در سال‌های اخیر و به دنبال سیاست‌های رهبر جمهوری اسلامی در ایجاد دولتی پنهان در کنار دولت رسمی، چند دستگی میان نیروهای داخل حکومت و مقامات افزایش یافت و این چندگانگی‌ها حتی به درون خانواده سیاس‌ترین چهره جمهوری اسلامی هم راه یافته است.

هاشمی برخلاف سایر روحانیون سیاستمدار در جمهوری اسلامی، همیشه به صورت خانوادگی در سیاست حضور داشت و زنان خانواده او هم مانند زنان و دختران سایر مقامات، نامرئی و بی‌چهره نبودند. تا جایی که تکرار نام «عفت» مرعشی، همسرش، در خاطرات او مشهور است.

حال سخنان اخیر فائزه هاشمی، سومین فرزند هاشمی رفسنجانی خبرساز شده است. او گفت که ترجیح می‌داده ترامپ رئیس جمهور آمریکا شود، چون به جمهوری اسلامی فشار می‌آورده و می‌توانسته باعث تغییر شود. این سخنان با واکنش برادر او، محسن هاشمی رفسنجانی روبرو شد که در نامه‌ای سرگشاده خواستار عذرخواهی خواهرش شد. اما زندگی سیاسی اکبر هاشمی رفسنجانی نیز کمابیش همانند رویکرد فرزندانش به دو دوره شاخص تقسیم می‌شود.

هاشمی محافظه‌کار، هاشمی منتقد

تا قبل از مرگ ناگهانی هاشمی رفسنجانی در ۱۹ دی ۱۳۹۵، و حتی بعد از آن، شاید بتوان گفت که در مورد هیچکدام از دولتمردان جمهوری اسلامی به اندازه اکبر هاشمی رفسنجانی حرف و حدیث وجود نداشت، شخصیت سیاسی، اجتماعی و فردی هاشمی برای بسیاری از مردم مبهم بود و این ابهام  به مرگ او هم کشید که در حال شنا در استخر کوشک متعلق به مجمع تشخیص مصلحت نظام اتفاق افتاد. اما اکبر هاشمی در دوره‌ای از زندگی خود چرخش قابل توجه و واضحی داشت.

هاشمی در دوره اول زندگی سیاسی‌اش تمام و کمال همراه جمهوری اسلامی بود. او در دو دوره ریاست جمهوری خود فضای سیاسی را بست و تلاش کرد سیستم اقتصاد آزاد را اجرایی کند بسیاری از منتقدین در زمان ریاست جمهوری او دستگیر شدند. ترورهای داخلی زیادی توسط علی فلاحیان وزیر اطلاعات او انجام شد و دست‌کم ۸۰ تن از مخالفان حکومت در خارج از ایران ترور شدند.

در خرداد ۱۳۶۹ تعدادی از اعضای نهضت آزادی بازداشت شدند. عزت‌الله سحابی درباره این بارداشت گفته بود: «ما به آقای هاشمی نامه اعتراضی نوشتیم. اعتراض ما به آقای هاشمی این بود که اولاً اوضاع اقتصادی کشور بسیار خراب است. فقر و اختلاف طبقاتی بسیار فاحش است. دوم اینکه وضع سیاست خارجی ما به گونه‌ای است که ما در انزوای کامل قرار گرفته‌ایم و همه دنیا با ما مخالف هستند. در رابطه با این نامه، ۲۳ نفر را بازداشت کردند که یکی از آن‌ها من بودم. بعد از دستگیری‌ها، در کمیسیون برنامه و بودجه مجلس، چند تن از نمایندگانی که مرا می‌شناختند به آقای هاشمی اعتراض کردند که چرا عزت‌الله سحابی را گرفتی؟ آقای هاشمی پاسخ داده بود: رویش زیاد شده بود، می‌خواستیم رویش را کم کنیم.»

اما پس از انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۸ هاشمی به دلایل متعدد در مقابل آیت‌الله خامنه‌ای قرار گرفت و از سرکوب انتقاد کرد. او در آخرین خطبه‌های نماز جمعه تهران که همقطاران پیشین به او اجازه حضور در آن دادند، گفت که نتایج انتخابات از دید مردم مشکوک و تردیدآمیز است و از حاکمیت خواست تا زندانیان سیاسی را آزاد کند تا اعتماد را به مردم بازگرداند.

رفسنجانی که در آن زمان رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام و مجلس خبرگان بود، در آذر ماه ۱۳۸۸ در یک سخنرانی انتقادی در جمع فعالان دانشجویی در مشهد، با انتقاد از برخورد سپاه و بسیج با مردم در جریان وقایع پس از انتخابات خرداد ماه، گفت که «اگر مردم ما را بخواهند حکومت می‌کنیم و اگر نخواهند می‌رویم.»

به دنبال این سخنان بود که هاشمی همسو با «سران فتنه» خوانده ‌شد و خانواده‌اش هم تحت فشار قرار گرفتند. مهدی هاشمی، ‌فرزند کوچکش مجبور به خروج از کشور شد. فائزه هاشمی نیز به شش ماه حبس مجکوم شد. به نظر می‌رسد هدف اصلی فشارهایی که به فرزندان هاشمی وارد می‌شد این بود که او مواضعش را تغییر دهد اما هاشمی تا زمان مرگش تغییر محسوسی در مواضع خود نداد. اما امروز فرزندان هاشمی هر کدام راهی متفاوت را دنبال می‌کنند.

سخنان تند فائزه

در میان فرزندان هاشمی، فائزه هاشمی که در کارنامه خود نمایندگی دور پنجم مجلس و ریاست فدراسیون اسلامی ورزش زنان را دارد، صراحتا منتقد جمهوری اسلامی است. احتمالا همین صراحت لهجه او باعث شد که به قولی پدرش نخواهد او در سیاست بماند. فائزه اما احتمالا با حساب کردن روی مصونیت تلویحی‌ای که دارد، بی‌پروا عقاید خود را بیان می‌کند. او بارها از دولت‌ها و مقامات حکومتی و حتی شخص آیت‌الله خامنه‌ای انتقاد کرده است.

فائزه هاشمی که عضو بنیانگذار حزب کارگزاران سازندگی هم هست، اخیرا در مصاحبه‌ای طولانی با انصاف نیوز به مناسبت سالگرد مرگ پدرش به نکات بحث‌برانگیزی اشاره کرد.

او از ایجاد فاصله میان آیت‌الله خامنه‌ای و پدرش پس از سال ۱۳۸۸ گفت. از عملکرد قاسم سلیمانی انتقاد کرده و گفت که پدرش مخالف حضور سلیمانی در سوریه بود. از مشکوک بودن مرگ پدرش گفت. تلویحا اشاره کرد که وزارت اطلاعات در زمان پدرش با آیت‌الله خامنه‌ای کار می‌کرده و در نهایت از عملکرد دولت روحانی انتقاد کرد.

فائزه هاشمی: «برای ایران دوست داشتم آقای ترامپ انتخاب شود ولی اگر یک آمریکایی بودم به آقای ترامپ رای نمی‌دادم».

آن بخش از سخنان او که خبرساز شد اما آنجایی بود که گفت: «برای ایران دوست داشتم آقای ترامپ انتخاب شود ولی اگر یک آمریکایی بودم به آقای ترامپ رای نمی‌دادم.»

فائزه هاشمی در پاسخ به این سوال که «چرا فکر می‌کنید اگر ترامپ بود برای ایران بهتر بود؟» گفت: «به خاطر همین فشارهایی که می‌آورد، بالاخره شاید یک تغییر سیاستی اتفاق بیفتد. مردم هر چه تلاش می‌کنند اصلاحات انجام بگیرد «مرغ یک پا دارد» و هیچ خبری نمی‌شود و برعکس مردم سرکوب می‌شوند، شاید اگر فشارهای آقای ترامپ ادامه پیدا می‌کرد، بالاخره ما مجبور می‌شدیم یک تغییر سیاست‌هایی را داشته باشیم. این تغییر سیاست‌ها حتما به نفع مردم می‌توانست اتفاق بیفتد. دموکرات‌های کمی شل و ول هستند. یعنی با آمدن دموکرات‌ها این موضع خطای ما بیشتر تقویت می‌شود، امیدوارم نشود ولی چنین چشم‌اندازی دارد.»

همین سخنان بود که محسن هاشمی برادر بزرگتر او را برآشفت.

محسن، فرزند محافظه‌کار

محسن هاشمی رفسنجانی، محافظه‌کارترین فرزند هاشمی است و از این رو بی‌جهت نیست که از مصاحبه خواهرش برآشفته است. به نظر می‌رسد او ترجیح می‌دهد خود را با دوره اول زندگی سیاسی و «مشی میانه‌روی پدر» هماهنگ کند. او همواره مشاغل حکومتی داشته و برای شهردار شدن تلاش کرده است و به نظر می‌رسد به دنبال کسب مقام‌های بالاتر در نظام جمهوری اسلامی است.

محسن هاشمی که اکنون رئیس شورای شهر تهران است. ۱۳ سال ریاست هیئت‌مدیره و مدیرعاملی شرکت متروی تهران را بر عهده داشت. او در پنجمین دوره انتخابات شورای اسلامی شهر تهران به عنوان نفر اول لیست امید از طرف اصلاح‌طلبان معرفی شد و به عنوان نفر اول پیروز انتخابات شد.

محسن هاشمی روز ۲۱ دی ماه پس از مصاحبه خواهرش در نامه‌ای سرگشاده به فائزه هاشمی، ترامپ را «لمپن و قمارباز» خواند و نوشت: «می‌دانم که در سال‌های اخیر برخوردهای نادرستی با تو، خانواده و فرزندت شده است که شاید باعث کشاندن تو به تندروی و خارج شدن از مشی میانه‌روی پدر گردیده، ولی این دلیل نمی‌شود که به رییس‌جمهور کشور بیگانه امید ببندی و دم از استقلال بزنی! لذا از تو صمیمانه تقاضا دارم صحبت‌های خود را اصلاح و از این موضع عذرخواهی کنی و  مانع تخریب پدر از طرف تجدیدنظرطلبان خارجی و افراطیون داخلی شوی.»

البته به نظر می‌رسد که این نامه تنها اعلام موضعی برای جلوگیری از عواقب احتمالی از سوی حاکمیت و حتی نیروهای امنیتی است وگرنه دلیلی وجود ندارد که برادری برای خواهرش نامه سرگشاده بنویسد.

مهدی، فرزند پر درد سر

مهدی هاشمی رفسنجانی، فرزند چهارم اکبر هاشمی رفسنجانی است. او در گذشته مسئولیت‌هایی را در وزارت نفت از جمله ریاست سازمان بهینه‌سازی مصرف سوخت بر عهده داشت. نام او در رسانه‌ها توسط احمد توکلی به دنبال پرونده رشوه‌دهی استات‌اویل مطرح شد.

او همانند خواهرش فائزه در مورد سیاست به صراحت سخن می‌گوید و  به بخش دوم زندگی سیاسی پدرش نزدیکتر است. مهدی هاشمی در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۴ در ستاد انتخاباتی پدرش فعالیت می‌کرد و در مصاحبه‌ای با یواس‌ای تودی گفت که اگر پدرش شکست بخورد خطر ایجاد یک دیکتاتوری مذهبی وجود دارد او گفت که هاشمی در صورت پیروزی در انتخابات تلاش خواهد کرد که قانون اساسی را تغییر دهد و مقام رهبری را شبیه پادشاه انگلستان کند.

مهدی هاشمی در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۴ در ستاد انتخاباتی پدرش فعالیت می‌کرد و در مصاحبه‌ای با یواس‌ای تودی گفت که اگر پدرش شکست بخورد خطر ایجاد یک دیکتاتوری مذهبی وجود دارد.

مهدی هاشمی در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ از حامیان میرحسین موسوی بود و پس از اعتراضات به نتیجه انتخابات چند نفر از متهمان در اعترافات تلویزیونی علیه او سخن گفتند. مهدی هاشمی رفسنجانی در تاریخ ۲۱ خرداد ۱۳۹۴ به جرم‌های اختلاس، ارتشاء و مباحث امنیتی به ۱۰ سال زندان محکوم شد، اما بسیاری معتقدند دلیل محکومیت او سیاسی است.

دو فرزند بی سر و صدا

فاطمه هاشمی رفسنجانی، فرزند اول هاشمی اگر چه از اعضای موسس حزب اعتدال و توسعه است، اما کمتر فعالیتی از او در سیاست ایران دیده شده است. او رئیس بنیاد امور بیماری‌های خاص است. البته او نیز گاهی انتقاداتی علیه مسئولان جمهوری اسلامی مطرح می کند. همانند انتقادی که در مورد علی لاریجانی مطرح کرد و با وجود آنکه لاریجانی اعلام کرد شکایتی ندارد، فاطمه هاشمی به شش ماه حبس تعلیقی منجر شد.

فاطمه هاشمی در ۲۱ مرداد ۱۳۹۲ در اعتراض به سخنان مطرح شده در جلسه رأی اعتماد به وزیران دولت حسن روحانی علیه مهدی هاشمی، برادرش، در نامه‌ای به علی لاریجانی، نوشته بود که «آقای لاریجانی، ای کاش مهدی برادر شما بود.» اشاره او  به واکنش علی لاریجانی به پخش فیلم دیدار فاضل لاریجانی و سعید مرتضوی، در جریان استیضاح وزیر کار دولت محمود احمدی‌نژاد بود.

در واقع فاطمه هاشمی اغلب زمانی به سخن می‌آید که برای یکی از اعضای خانواده خطری پیش می‌آید یا اتفاقی می‌افتد. او در دومین سالگرد درگذشت پدرش هم گفته  بود :«من با شواهدی که در این مدت به دست آوردم، مطمئن هستم که مرگ ایشان، مرگی طبیعی نبوده است».

یاسر هاشمی رفسنجانی، ریاست دفتر هیئت امنای دانشگاه آزاد و رئیس دفتر اکبر هاشمی رفسنجانی در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام بود. شغل فعلی او مشخص نیست اما گفته می‌شود که املاکی با قیمت بالا دارد. او هیچگونه فعالیت سیاسی ندارد فقط گاها در مصاحبه‌ها از مواضع پدر خود حمایت کرده است.

یاسر هاشمی در مصاحبه‌ای در مورد پدر خود می‌گوید: آیت‌الله هاشمی هم با اصلاح‌طلب و هم اصولگرا به جز تندورهای آن‌ها ارتباط داشت. همواره به دنبال این بود که احزاب قوی شکل بگیرند اما هیچ‌گاه خودش در یک حزب شکل نگرفت و همیشه سعی کرد بالاتر از آن نگاه کند.

اینکه فائزه هاشمی فرزند یکی از بنیانگذاران جمهوری اسلامی به بسیاری از اصول این حکومت اعتراض دارد و حتی در موضعی غیرمنتظره و هماهنگ با تندترین بخش مخالفان نظام، تحریم و فشارهای ترامپ را تنها راه تغییر وضعیت می‌داند، از یک سو نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی راه تغییر و اصلاح را تا کجا مسدود کرده و از سوی دیگر حکایت از شکافی می‌کند که در تمامی ارکان جامعه و حاکمیت وجود دارد.