از «زنجیره خطاهای انسانی» تا «عملیات تروریستی»

زیتون ـ محمدرضا سرداری: سالگرد ساقط شدن پرواز پی اس ۷۵۲ اوکراین در حالی گذشت که ابهامات این پرونده نه تنها کمتر نشده که افزایش یافته است.

سخنانی که پیشتر با لحن احتیاط آمیزی بیان می‌شد؛ پس از برگزاری مراسم سالگرد در ایران، اوکراین و کانادا قاطعیت بیشتری یافت. این در حالی است که انتظارات برای دریافت گزارش فنی جمهوری اسلامی سرانجام به پایان رسید و کشورهای ذینفع در این پرونده تایید کردند که بالاخره آن را دریافت کرده‌اند. گرچه این گزارش هنوز برای عموم منتشر نشده، اما از بیانات مقامات اوکراینی می‌توان حدس زد که محور آن همچنان بر بروز «زنجیره‌ای از خطاهای انسانی» قرار دارد. متن کامل گزارش جمهوری اسلامی حداکثر تا دو ماه در اختیار کشورهای درگیر در پرونده قرار دارد و انتظار نمی‌رود  طبق ضوابط سازمان ایکائو تا آن موقع علنی شود.

اوکراین: خطای انسانی نبود، حمله تروریستی بود

الکسی دانیلوف، دبیر شورای عالی امنیت ملی اوکراین طی هفته گذشته و بعد از برگزاری سالگرد این فاجعه به خبرنگاران گفت که ایران حقیقت را کتمان می‌کند و در تحقیقات مانع از شفافیت شده است. این مقام اوکراینی اصابت موشک به هواپیمای این کشور را عملی «تروریستی» توصیف کرد. او با قاطعیت اعلام کرده که مقامات اوکراینی می دانند چه اتفاقی افتاده، مسئول آن کیست و با چه قصدی این کار صورت گرفته است.

دبیر شورای عالی امنیت ملی اوکراین اصابت موشک به هواپیمای این کشور را عملی «تروریستی» توصیف کرد و با قاطعیت اعلام کرده که مقامات اوکراینی می‌دانند چه اتفاقی افتاده، مسئول آن کیست و با چه قصدی این کار صورت گرفته.

رئیس جمهوری اوکراین نیز در اظهارات دیگری گفته است از این که سپاه می‌دانسته موشک به سمت هدفی غیرنظامی پرتاب می‌شود اطمینان دارد. اظهارات اخیر این دو مقام عالی رتبه اوکراینی نشان از اطلاعات دقیقی دارد که این کشور در اختیار دارد اما تاکنون از علنی کردن آن سرباز زده است.
این البته نخستین بار نیست که اوکراینی‌ها پیشاپیش از حقایقی مطلع می‌شوند که مقامات جمهوری اسلامی ابتدا قصد کتمان آن را داشته و سپس بدان اعتراف کرده‌اند. یکی از اعضای هیات تحقیق اوکراین در مستندی که به مناسبت سالگرد این حادثه تهیه شده از مشاهدات خویش در فردای روز حادثه گفته است. به گفته این کارشناس اوکراینی درست در زمانی که جمهوری اسلامی در پی تکذیب اصابت موشک به این هواپیما بود؛ آثار اصابت ترکش روی کابین خلبان همه چیز را برای هیات اوکراینی مسجل کرده بود. امری که به گفته وی تلاش شد از دید هیات اوکراینی پنهان شود. به گفته وی وقتی جمهوری اسلامی فهمید که آنان پی برده اند چه اتفاقی افتاده است؛ پیشدستی کرده و برخورد موشک به هواپیما را اعلام کردند.

در همین حال یک مقام قضایی در اوکراین نیز به اظهارات گذشته مقامات دادستانی نظامی جمهوری اسلامی اشاره کرده که در این رابطه ۶ متهم در بازداشت هستند اما معلوم نیست نام آنان چیست و چه مسئولیتی در آن جنایت داشته‌اند. دادستان کل اوکراین نیز تهدید کرده اگر جمهوری اسلامی پاسخگو نباشد به دادگاهی بین‌المللی شکایت خواهد برد. دادستان نظامی اخیرا اعلام کرده تنها یک فرد در رابطه با این پرونده در بازداشت بسر می‌برد.

به ادعای یک کارشناس اوکراینی، حتی سازمان ایکائو نیز گزارش جمهوری اسلامی را نخواهد پذیرفت. به گفته وی شواهد غیر قابل‌انکاری در اختیار اوکراین است که جمهوری اسلامی در شرف آمادگی برای جنگی تمام عیار با آمریکا بوده و این حادثه ناشی از عدم هماهنگی میان مقامات نظامی و غیر نظامی و ناتوانی دولت ایران برای تضمین امنیت هوانوردی غیرنظامی رخ داده است.

واکنش جمهوری اسلامی، بازی با بازماندگان

واکنش مقامات کشوری و لشگری جمهوری اسلامی به ادعاهای مقامات اوکراینی فراتر از پاسخ سخنگوی وزارت امور خارجه نبوده است. با این حال وی حتی اتهاماتی چون حمله «تروریستی» به هواپیمای مسافربری را تایید و تکذیب نکرده اما همزمان مقابل دولت‌های پیگیر را متهم کرده که دارند پرونده را سیاسی می‌کنند. به گفته خطیب زاده دولت ایران در چارچوب فنی و مستقل این موضوع را پیگیری کرده و پاسخگو بوده اما نمی‌گذارد پرونده دچار سیاست‌زدگی شود.

دادستان نظامی نیز در برنامه ای تلویزیونی اعلام کرد «زنجیره‌ای از خطای انسانی» منجر به چنین حادثه‌ای شده و تقصیر را تلویحا بر گردن مربیانی انداخته که کاربران اپراتورهای پدافند هوایی را آموزش می‌دهند.

از جانب قوه قضاییه نیز ابراهیم رئیسی به اتهام عدم شفافیت پاسخ داده و گفته است که همه بررسی‌ها انجام شده، اظهارات شنیده شده و حتی صحنه جرم که از دید وی کار سختی است نیز بازسازی شده است. تا کنون هیچ رسانه و نهاد مستقلی اظهارات رئیس قوه قضاییه جمهوری اسلامی را تایید نکرده است.
دادستان نظامی نیز در برنامه ای تلویزیونی اعلام کرد «زنجیره‌ای از خطای انسانی» منجر به چنین حادثه‌ای شده و تقصیر را تلویحا بر گردن مربیانی انداخته که کاربران اپراتورهای پدافند هوایی را آموزش می‌دهند. به گفته وی یکی از خطاهای انسانی صورت گرفته نقص در آموزش کاربر سامانه‌ای است که دو موشک  به سمت هواپیما شلیک کرده است. این ادعا البته با ادعای قبلی دادستان نظامی که اعلام کرده بود محل استقرار اپراتور ۱۰۰ درجه به سمت شمال انحراف داشته همخوانی دارد. در واقع دادستان خواسته تا نشان دهد کاربر تسلط کافی برای هدایت اپراتور و حتی شناسایی هدف روی رادار را نداشته است.

از همین پرونده بیشتر بخوانید:

از پرواز ام‌اچ ۱۷مالزی تا ۷۵۲ اکراین

تاسیس نهاد مدنی برای دادخواهی از جنایتی عمدی

جمهوری اسلامی: غرامت آری، تحقیق هرگز

حتی اگر این ادعا را نیز بپذیریم؛ باز پرسش‌های جدیدی مطرح می شود. چرا چنین سامانه حساسی در اختیار فرد یا افرادی بوده که آموزش کافی در این زمینه ندیده‌اند؟ مگر سیستم پدافند هوایی یکپارچه عمل نمی‌کند؟ این سامانه به چه دلیل و به دستور چه کسانی در آن منطقه حساس مستقر شده است؟ چه منابعی گزارش داده‌اند که کروز به سمت تهران در حرکت است و بالاخره چرا اپراتور فقط این پرواز را کروز تشخیص داده و دیگر پروازهای بر فراز تهران موشک کروز شناسایی نشده است.

چنین مواضع متناقضی از سوی مقامات جمهوری اسلامی به همراه تماس ها و تهدیدات روزانه از سوی اعضای سپاه پاسداران همچنان روح و روان خانواده‌ها را آزرده‌تر می‌کند. در مراسم سالگردی که برای یکی از قربانیان در ایران برگزار شد، مادر الوند صادقی از تماس یکی اعضای سپاه گفته که از وی خواسته تا با رسانه‌های خارجی گفت و گو نکند.

ادامه بررسی مستندات دادگاه لاهه در پرونده پرواز ام اچ ۱۷

در گزارش‌های پیشین به  طور خلاصه به راستی‌آزمایی منابعی چون ؛ ارتباطات از راه دور، شاهدان، و عکس و فیلم مورد استناد دادگاه لاهه در رسیدگی به پرونده سرنگونی پرواز ام اچ ۱۷ اشاره کردیم. در این بخش به شیوه راستی آزمایی مستندات پزشکی قانونی خواهیم پرداخت. این گزارش نشان می‌دهد که چگونه تحقیقات پزشکی قانونی می‌تواند به یافتن حقیقت درباره علت سقوط یک هواپیمای مسافربری کمک کند. این تحقیقات نشان می‌دهد که بهم نخوردن صحنه جرم و همچنین آزمایش روی بقایای اجساد و اشیا قربانیان تا چه میزان به کشف حقیقت کمک می‌کند. در حالی که جمهوری اسلامی پیش از اعتراف سپاه پاسداران، صحنه سقوط هواپیما را با بولدزر صاف و کلیه قطعات هواپیما و اشیای مسافران را ضبط کرده است.

تحقیقات پزشکی قانونی

راستی آزمایی تحقیقات پزشکی قانونی در سه مرحله صورت گرفت. دادگاه ابتدا با جزئیات بیان کرد که چرا هیچیک از تحقیقات پزشکی قانونی نمی‌تواند در منطقه ای که ام اچ ۱۷ سقوط کرده است؛ انجام شود. پرواز ام اچ ۱۷ بر فراز شرق اوکراین سرنگون شد و در یک منطقه جنگی سقوط کرد. سرنشینان، وسایل آنها و لاشه هواپیما در منطقه ای در حدود ۵۰ تا ۶۰ کیلومتر مربع در اطراف شهرهای هرابوو ، پتروپاولیوکا و روزیپن سقوط کردند. این مناطق توسط جدایی طلبان اوکراین کنترل می‌شد و هنوز هم درگیری‌های پراکنده در آن مناطق ادامه دارد. بنابراین، هیچ گونه تحقیقات پزشکی قانونی همانطور که به طور معمول در صحنه وقوع یک جرم انجام می شود؛ امکان پذیر نیست.

اولویت نخست پس از سانحه؛ بازیابی و شناسایی اجساد و وسایل شخصی قربانیان بود.

با این وجود اولویت نخست پس از سانحه؛ بازیابی و شناسایی اجساد و وسایل شخصی قربانیان بود. از جایی که دسترسی به محل سانحه فقط با موافقت جدایی طلبان امکان پذیر بود؛ چون دولت‌های کشورهای آسیب دیده جدایی طلبان را به رسمیت نمی شناسند؛ ارتباط با این گروه از طریق سازمان امنیت و همکاری در اروپا (OSCE) برقرار شد. سازمان امنیت و همکاری اروپا از قبل در منطقه  به عنوان ناظر بیطرف فعال بود تا این که با وساطت این سازمان دسترسی به این محل سانحه میسر شد.

در اولین روزهای پس از سانحه، نیروهای اورژانس و ساکنان محل، اجساد بسیاری از قربانیان و وسایل را کشف کرده بودند که به تیمی از متخصصان بین المللی تحویل داده شد و از طریق خارکف به هلند انتقال یافت. تا سال ۲۰۱۵ ، چندین تیم جستجو از مالزی، استرالیا و هلند با کمک سازمان امنیت و همکاری اروپا به منطقه اعزام شده تا کار بازیابی اجساد تمام قربانیان را تکمیل کند.

تحقیقات جنایی

همانطور که ذکر شد پس از فاجعه، بازیابی و شناسایی قربانیان و تحقیقات هوایی در مورد علت فاجعه در اولویت قرار گرفت. حضور پزشکی قانونی در منطقه تحت کنترل  می‌توانست به بسیاری از ابهامات پاسخ دهد اما به دلیل درگیری های مداوم در سال ۲۰۱۴ هیچ گونه تحقیقی از سوی پزشکی قانونی در خصوص سقوط MH17 انجام نگرفت. پس از ماه مه ۲۰۱۵، زمانی که بازگرداندن اجساد قربانیان و بازیافت لاشه هواپیما تا حد زیادی به پایان رسیده بود؛ امکان دسترسی فراهم شد اما پس از آن تحقیقات پزشکی قانونی در محل چندان مفید نبود. اما این امر پیشتر در هلند صورت گرفت.

به دلیل درگیری های مداوم در سال ۲۰۱۴ هیچ گونه تحقیقی از سوی پزشکی قانونی در خصوص سقوط MH17 انجام نگرفت.

در ژوئن ۲۰۱۵، فقط تحقیقات پزشکی قانونی در مورد مکان‌های احتمالی شلیک و دکل‌های  مخابرات توسط یک تیم کوچک پلیس پزشکی قانونی هلند انجام شد. با توجه به درگیری در منطقه، همه اهداف تحقیقاتی در آن زمان قابل دستیابی نبودند. به غیر از این یک مورد مأموریت حقیقت‌یابی در ژوئن ۲۰۱۵، تحقیق میدانی در منطقه تحت کنترل جدایی‌طلبان به دلیل خطرات امنیتی مداوم برای شاهدان و کارآگاهان غیرممکن بود.

سوالات  و روش تحقیق

در راستای روش تحقیقات پزشکی قانونی، سوالات زیر در ابتدا مطرح شد:

آیا انفجاری رخ داده است؟ اگر انفجاری رخ داده، از درون هواپیما بوده یا خارج از آن اتفاق افتاده است؟ آیا تحقیقات پزشکی قانونی می‌تواند مشخص کند از چه نوع سلاحی استفاده شده است؟ آیا می‌توان بر اساس تحقیقات پزشکی قانونی محل اصابت موشک را تعیین کرد؟

این سئوالات فقط در تحقیقات پزشکی قانونی و بر اساس ردیابی‌های بدست آمده و پس تجزیه و تحلیل تخصصی آنها قابل پاسخ بود نه بر اساس منابع دیگری مانند مکالمات شنود شده، تصاویر یا اظهارات شاهدان در مورد سلاح یا محل شلیک. به این ترتیب ، نتایج تحقیقات پزشکی قانونی مستقل از سایر تحقیقات است و می‌تواند برای آزمایش سایر شواهد در مورد سلاح یا محل شلیک مورد استفاده قرار گیرد.

تحقیقات پزشکی قانونی در متن  گزارش  JIT نیز منظور شد. این بدان معناست که محققان پزشکی قانونی و کارشناسان کشورهای JIT در این زمینه با هم مشورت کرده اند که چه تحقیقاتی برای رسیدن به پاسخ این سئوالات لازم است.

نتیجه گیری پزشکی قانونی پس از بررسی آثار جرم روی اشیا و اجساد قربانیان

سوختگی سطح خارجی بدنه هواپیما و سوراخ شدن آن، تخریب محفظه چرخ در بدنه جلوی سمت چپ هواپیما و بقایای فولاد موجود در آن محفظه و سوراخ‌های آن نشان دهنده وقوع انفجار از خارج هواپیما، به طور مشخص در سمت چپ هواپیما است. ترکیب باقی مانده های فولادی یافت شده را می توان با ترکیب قطعات تکه تکه شده فولاد کلاهک موشک بوک مقایسه کرد.

در قطعات مختلف لاشه هواپیما از جمله در کابین خلبان ۳۴۱ قطعه فولادی پیدا شد. آزمایشات نشان داد که نحوه قطعه قطعه شدن آن همچون تکه‌تکه شدن قطعات فولادی موشک بوک پس از انفجار است.

پس از بررسی اجساد اعضای خدمه در کابین خلبان  ۲۹ قطعه از موشک در بدن قربانیان مشاهده شد. بویژه یک قطعه پروانه ای شکل که در بدن سرخلبان پرواز یافت شد. در کالبد یکی از خدمه همچنین  یک ذره غیرطبیعی پیدا شد که با یک قطعه از موشک بوک از سری ۹M38 مقایسه شده است. در این تحقیقات چندین موشک و کلاهک بوک  به طور ویژه  منفجر شدند.