آیا هواپیمای اکراینی مسیر ایرباس ایرانی را طی می‌کند؟

زیتون ـ محمدرضا سرداری: فرضیه شلیک عمدی به هواپیمای مسافربری پی اس ۷۵۲ اوکراین، پس از گذشت یک سال از آن حادثه مورد توجه بیشتر رسانه ها، خانواده‌های قربانیان و همچنین دولت های درگیر در این قضیه قرار گرفته است. اگر سال گذشته این فرضیه با احتیاط مطرح می شد؛ این روزها با صراحت بیشتری از زبان مقامات رسمی کشورهای درگیر، رسانه‌ها و همچنین انجمن خانواده های قربانیان بیان می‌شود.

دبیر شورای عالی امنیت ملی اوکراین در مراسم سالگرد این سرنگونی این هواپیما اعلام کرده که آن حادثه تروریستی بود و جمهوری اسلامی را به کتمان حقیقت و لاپوشانی در این پرونده متهم کرده. اما در صورتی که این ادعا ثابت شود؛ شلیک‌کنندگان چه نوع جرمی از را نظر حقوق بین‌الملل مرتکب شده‌اند؛ اثبات عمدی بودن چه تبعاتی برای مسببان و همچنین شاکیان این پرونده خواهد داشت؟ چه دادگاهی از صلاحیت رسیدگی به آن برخوردار است؟ این نوشته می‌کوشد ضمن یافتن پاسخ این پرسش‌ها، مسیرهای موجود تا برپایی یک دادخواهی بین‌المللی را بررسی کند.

کنوانسیون شیکاگو

بر اساس کنوانسیون شیکاگو، هرگاه برای یک هواپیمای مسافربری حادثه‌ای رخ دهد؛ سزمینی که هواپیما در آن دچار سانحه شده از نظر این معاهده بین‌المللی صلاحیت رسیدگی به آن را دارد. ماده ۲۶  این کنوانسیون می‌گوید:« چنانچه حادثه‌ای برای یک هواپیمای کشور متعاهدی در قلمرو کشور متعاهد دیگر رخ دهد و موجب مرگ یا جراحت شدید شود و یا ظاهر‌گردد که نقص فاحش فنی در هواپیما یا تسهیلات هوانوردی بوده کشوری که در آنجا این حادثه اتفاق افتاده علل حادثه را طبق مقرراتی که ممکن است از‌طرف سازمان هواپیمایی کشوری سفارش شود در حدود قوانین خود تحقیق خواهد نمود و به کشوری که هواپیما در آنجا ثبت شده اجازه داده خواه د‌شد که ناظرینی برای حضور در بازرسی به آن کشور اعزام نماید. کشور تحقیق‌کننده گزارش امر و نتایج تحقیقات خود را به کشور ذینفع ابلاغ خواهد‌نمود.»

بر اساس کنوانسیون شیکاگو، هرگاه برای یک هواپیمای مسافربری حادثه‌ای رخ دهد؛ سزمینی که هواپیما در آن دچار سانحه شده صلاحیت رسیدگی به پرونده آن را دارد.

این روندی است که تا کنون پیش رفته و پس از گذشت یکسال دولت اوکراین اعلام کرد گزارش فنی را از جمهوری اسلامی دریافت کرده اما مواضع مقامات اوکراینی گویای آن است که از تحقیقات جمهوری اسلامی رضایت ندارند. بررسی بیانیه‌های شورای ایکائو پس از سقوط پرواز پی اس ۷۵۲  نیز نشان می‌دهد که از نظر ایکائو یک سانحه هوایی رخ داده و طبق مقررات این سازمان ایران باید این سانحه را بررسی و نتیجه آن را گزارش کند.  با این حال این احتمال که گزارش ایران در سازمان ایکائو رد شود؛ بسیار زیاد است، از این رو باید دید گام دوم چیست و دولت اوکراین و دیگر کشورهای ذینفع و همچنین بازماندگان چه ابزاری برای دادخواهی در سطح بین‌المللی خواهند داشت.

سرنوشت پرونده پی اس ۷۵۲ و تصمیم شورای ایکائو

مسیر دادخواهی پرونده پرواز پی اس ۷۵۲ از شورای ایکائو می‌گذرد. شاید برای ساده‌تر کردن مسیر این پرونده بتوان به روند طی شده در پرونده هسته‌ای جمهوری اسلامی اشاره کرد. پرونده هسته‌ای نیز ابتدا در شورای حکام آژانس مورد رسیدگی قرار گرفت و پس از آن که شورا فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی را غیرصلح‌آمیز تشخیص داد؛ پرونده به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع شد.

در پرونده سرنگونی هواپیمای اوکراینی نیز انتظار می‌رود این پرونده پس از رسیدگی شورای ایکائو به نهادی بالاتر در سازمان ملل ارجاع شود. این در صورتی است که  شورای ایکائو توضیحات جمهوری اسلامی را قانع کننده تشخیص ندهد و کشورهای ذینفع در پرونده نیز شکایت خویش را به دیگر مراجع ارسال کنند. اما این مراجع کدامند و پرونده این پرواز تحت چه عنوانی به این مراجع ارجاع خواهد شد؟

در صورتی که شورای ایکائو توضیحات ایران را قانع کننده نداند و کشورهای ذینفع در پرونده نیز شکایت خویش را به دیگر مراجع ارسال کنند، پرونده به نهادی بالاتر در سازمان ملل ارجاع شود.

برای یافتن پاسخ این سئوالات می‌توان ابتدا رویه سازمان ایکائو و همچنین دیوان بین‌المللی دادگستری در پرونده سقوط ایرباس ۶۵۵ ایران ایر توسط ناو جنگی وینسنس آمریکا در خلیج فارس را بررسی کرد. این مقایسه فواید زیادی دارد زیرا این پرونده بارها از سوی مقامات جمهوری اسلامی با ساقط کردن پرواز پی اس ۷۵۲  شبیه‌سازی و ادعا شده که آمریکا نه تنها در آن پرونده محکوم نشد؛ بلکه ناخدای ناو نیز مدال شجاعت گرفت. این موضوع را نخستین بار محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی مطرح ساخت. اما قضیه چه بود و چه تحقیقاتی در این زمینه از سوی ایکائو صورت گرفت و تصمیم نهایی آن چه شد؟

تحقیقات شورای ایکائو درباره پرونده پرواز ۶۵۵ ایرباس ایران ایر

در گزارش تفصیلی دیوان بین المللی دادگستری آمده است موضوع شلیک به هواپیمای مسافربری ایرباس ایران بر اساس ماده ۵۵ کنوانسیون شیکاگو مورد بررسی قرار گرفت و در این زمینه ایران هیچ اعتراضی به آن نداشت. رسیدگی بر اساس ماده ۵۵ بدان معنی است شورای ایکائو اختیارات تام در تحقیقات فنی و تصمیم گیری نهایی را در این پرونده داشت  نه صرفا انجام امور مربوط به تشریفات آیین دادرسی.

بر اساس گزارش دیوان، کمیته حقیقت‌یاب شورای ایکائو مرکب از ۵ کارشناس امنیت هوانوردی با ملیت‌های مختلف برای بررسی حادثه به خاورمیانه، لندن و واشنگتن سفر کردند. به گواهی این گزارش ایالات متحده به طور کامل با کمیته حقیقت‌یاب همکاری کرد و اطلاعات جامعی از طریق پنتاگون و همچنین فرمانده نیروهای آمریکایی در خاورمیانه از جمله وظایف ناو وینسنس در اختیار کمیته قرار گرفت. همچنین رئیس شورای ایکائو و دبیرکل آن سازمان از مرکز تجهیزات مهندسی التکرونیکی ناو وینسنس که در لحظه حادثه در این ناو بکار رفته بود؛ بازدید کردند. تیم تحقیقات همچنین اطلاعاتی از دولت ایران درخواست و دریافت کردند. آنان همچنین با مقامات وقت سازمان هواپیمایی کشوری ایران، مرکز برج مراقبت تهران، دفتر مرکزی ایران ایر در تهران، فرودگاه بندرعباس و برج مراقبت آن و همچنین دفتر ایران ایر در بندرعباس ملاقات کردند.
در نوامبر سال ۸۸ میلادی، کمیته حقیقت‌یاب به طور کلی نتیجه‌گیری گزارش تحقیقات آمریکا درباره علل حادثه را تایید کرد.
گزارش ایکائو دلیل وقوع حادثه را شناسایی اشتباه هواپیمای مسافربری ایرباس ۶۵۵ با یک هواپیمای نظامی مهاجم از سوی ناو آمریکایی اعلام کرد. در این که چرا چنین خطایی رخ داده گزارش ایکائو به موارد ذیل اشاره کرده است:
1. ارزیابی اولیه از این که ناو آمریکایی داده های راداری ایرباس ۶۵۵ را هدفی خصمانه تشخیص داده، پرواز هواپیما از یک فرودگاه  دوگانه نظامی- مدنی بوده است.
2. نیروهای آمریکایی اطلاعات محرمانه‌ای در اختیار داشتند که یک جنگنده اف ۱۴ ایرانی نیز با هدفی خصمانه همزمان با پرواز ایرباس ۶۵۵ از همان فرودگاه پرواز کرده است.
3. عدم پاسخ ایرباس ۶۵۵  به تماس و هشدار راداری ناو آمریکا با مشخصات ۱۲۱.۵ مگاهرتز و ۲۴۳ مگاهرتز.
4. عدم دریافت سینگال و ردی از پرواز هواپیمایی مسافربری در محل درگیری.
5. گزارش‌های برخی از خدمه ناو وینسنس مبنی بر تغییراتی در مشخصات پرواز که مانوری تهاجمی را تداعی می‌کرده.
شورای ایکائو در مجموع نتیجه گرفت که خطای داده‌های راداری و اتفاقاتی که در محل حادثه در جریان بوده، عامل اصلی این فاجعه انسانی شده است. در گزارش فنی وزارت دفاع آمریکا نیز ذکر شده که ناو آمریکایی در آن لحظه  با دو فروند قایق تندروی ایرانی درگیر بوده است.

شورای ایکائو در مجموع نتیجه گرفت که خطای داده‌های راداری و اتفاقاتی که در محل حادثه پرواز ۶۵۵ ایرباس در جریان بوده، عامل اصلی این فاجعه انسانی شده است.

این گزارش با انتقاد جمهوری اسلامی روبرو و ادعا شد که تیم تحقیقاتی فقط به گزارش آمریکا اعتنا کرده و از این رو ایران به دیوان بین‌المللی دادگستری شکایت کرد. ایران همچنین از شورا خواست تا اقدام آمریکا را محکوم کند. اما پس از رای‌گیری این درخواست ایران نیز به جایی نرسید.
17 می ۱۹۸۹ دولت ایران شکواییه‌ای را به دبیرخانه دیوان تسلیم کرد. در شکواییه به مصوبه شورای ایکائو به استناد ماده ۸۴ کنوانسیون شیگاگو و ماده ۱۵ کنوانسیون مونترال اعتراض شد. ایران همچنین طی یادداشتی به نقض معاهده دوستی و مودت میان آمریکا و ایران از سوی واشنگتن استناد کرد، اما دیوان پس از بررسی، استدلالات ایران را غیرمستدل تشخیص داد و در هر سه زمینه خود را فاقد صلاحیت برای رسیدگی به این دعوی دانست. چیز دیگری که در این گزارش تفصیلی قابل تامل است بخش ضمیمه آن است که با جزییات به شرایط منطقه پیش از ساقط شدن هواپیمای ایرباس ایرانی پرداخته و به ناامن کردن منطقه از سوی جمهوری اسلامی با حمله به نفتکش‌ها و مین‌گذاری وسیع در خلیج فارس مورد به مورد اشاره شده است.
این نکته را نباید از نظر دور داشت که یکی از دلایل محکوم نشدن آمریکا در شورای ایکائو می‌تواند به نحوه همکاری آمریکایی‌ها با ایکائو مرتبط باشد.
از سوی دیگر این قضیه که تقصیر جمهوری اسلامی در آن واقعه چه بود و چرا در شرایط درگیری فضای خلیج فارس کلیر نشد و بر عکس از یک فرودگاه نظامی برای پروازی مسافربری استفاده شد تا کنون هیچ توضیحی به افکار عمومی داده نشده است.

اقدام تروریستی یا جنایت جنگی، پرونده هواپیمای اوکراینی تا کجا ممکن است برود؟

بررسی رویه شورای ایکائو و دیوان بین‌المللی دادگستری در رسیدگی به پرونده پرواز ۶۵۵ ایرباس ایران نشان می‌دهد که تحقیقات شورای ایکائو و تصمیم اعضای آن در تعیین مسیر پرونده پرواز پی اس ۷۵۲ اوکراین تاثیر بسزایی دارد. از این رو هر ادعایی از جمله شلیک عمدی به هواپیما یا به قول اوکراین «اقدام تروریستی» علیه هواپیما باید ابتدا از سوی سازمان ایکائو تایید شود. رویه ایکائو نشان داده که پس از دریافت گزارش ایران، در صورت اعتراض کشورهای ذینفع شورای ایکائو یک کمیته حقیقت‌یاب تشکیل خواهند داد.

این کمیته چیزی شبیه به کمیته‌ای است که در جریان پرونده ایرباس ایرانی تشکیل شد. از این رو کمیته تحقیق از کشورهای درگیر در پرونده خواهد خواست تا اطلاعات لازم را برای بررسی بیشتر در اختیار شورای ایکائو قرار دهند. بنابراین این احتمال قویا وجود دارد که شورای ایکائو از جمهوری اسلامی بخواهد تا اطلاعات مربوط به سیستم پدافندی و داده‌های راداری را در اختیار ایکائو قرار داده و به کارشناسان این سازمان اجازه دهد تا از آن تاسیسات بازدید کنند. درخواستی که از وزارت دفاع آمریکا و مقامات ناو وینسنس نیز شده بود و همانطور که ذکر شد با همکاری کامل طرف آمریکایی همراه بود. از این رو اگر جمهوری اسلامی در این زمینه همکاری نکند؛ احتمال محکومیت خویش در شورای ایکائو را افزایش خواهد داد و اگر محکوم شود صرف‌نظر از تبعات منفی گسترده و بلندمدت آن؛ راه برای طرح شکایت در دیوان بین المللی دادگستری، جهت اخذ غرامت از سوی دولت‌های ذینفع و دیوان بین‌المللی کیفری برای خانواده ها برای اعلام جرائمی چون جنایت جنگی و جنایت علیه بشریت هموار خواهد شد.