زیتون ـ محمدرضا سرداری: پرونده هواپیمای اوکراینی که حدود یک سال و سه ماه از سرنگونی آن می‌گذرد، وارد مرحله تازه‌ای شده است. اظهارات صریح اما نه چندان غافلگیرانه دبیر شورای دفاع و امنیت اوکراین که سرنگونی پرواز پی اس ۷۵۲ را عمدی خوانده، توجه بسیاری از رسانه‌ها را به خود جلب کرده است. اولکسی دانیلوف مدعی شد جمهوری اسلامی هواپیمای اوکراینی را سرنگون کرده تا از یک جنگ محتمل با آمریکا جلوگیری کند. این فرضیه زمانی مطرح شد که دبیر شورای دفاع و امنیت ملی اوکراین با همتای ایرانی خود علی شمخانی دیدار کرد. وی در آن دیدار از شمخانی پرسید که «چرا هواپیما را زدید» و شمخانی در پاسخ گفت زدن هواپیما به نفع دولت ایران نبوده و جناح سیاسی او نقشی نداشته اما در ایران گروه‌های مختلف قدرت با فرماندهی متفاوت وجود دارد. مقام اوکراینی از سخنان شمخانی برداشت کرده که وی نیز فرضیه شلیک عمدی به هواپیما را رد نکرده است.  این احتمال وجود دارد که اولکسی دانیلوف سخنان دیگری نیز از شمخانی شنیده باشد اما فعلا قصد ندارد بدان اشاره کند. پیشتر نیز فایلی صوتی لو رفته محمدجواد ظریف اشاره بر عمدی بودن شلیک به هواپیما داشت.

با وجود این مقامات جمهوری اسلامی طبق روال پیشین دست به تکذیب زده‌اند. روز گذشته ابتدا کیوان خسروی سخنگوی دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی در مقابل اظهارات این مقام اوکراینی واکنش نشان داده و گفت که اظهارات دبیر شورای دفاع و امنیت ملی اوکراین سفارشی است و هدف از بیان آن انحراف در افکار عمومی و دامن زدن به یک جنجال تبلیغاتی بر پایه مطالب جعلی و ساختگی است. این مقام جمهوری اسلامی البته نگفته که اوکراین از کجا چنین سفارشی را دریافت کرده است. سعید خطیب زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز از طرف‌های خارجی پرونده پرواز اوکراینی خواسته است تا از چارچوب قانون و منطق خارج نشوند. به گفته وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی، اوکراین می‌خواهد مشکلات داخلی یا روابط خارجی خویش را با ربط دادن به پرونده پرواز اوکراینی حل کند و در پی بهره‌برداری سیاسی است.

علت موضع‌گیری صریح دولت اوکراین چیست؟

به باور برخی کارشناسان علت موضع‌گیری صریح مقامات اوکراینی عدم پاسخگویی جمهوری اسلامی به خواسته‌ها و پرسش‌های اوکراین است. به باور آنان وقتی مقامات ایرانی پاسخ‌گوی سئوالات نیستند و گزارش فنی نیز ابهامات را بیشتر کرده است، این فرضیه که هواپیما به عمد ساقط شده است را تقویت می‌کند. گوندور مامدوف، معاون دادستان کل اوکراین که سرپرست تحقیقات جنایی پرونده پرواز ۷۵۲ در اوکراین است، تهران را به پنهان‌کاری متهم کرده و می‌گوید جمهوری اسلامی حتی هنوز نام و اطلاعات مربوط به ۱۰ نفری که بازداشت شده‌اند، را نیز به اوکراین نداده است. از سوی دیگر اوکراین خواستار آن شده تا اطلاعات مربوط به سامانه موشکی تور که دو موشک به سمت هواپیمای اوکراینی شلیک کرده را در اختیار داشته باشد. سامانه موشکی تور نیز همچون هواپیما دارای دستگاه ویژه‌ای است که همه اطلاعات مربوط به سامانه از جمله مکالمات را ضبط می‌کند. به گفته این مقام قضایی اوکراین، در دور دوم مذاکرات میان دو کشور ایران قول داده بود تمام مدارک از جمله اطلاعات سامانه را در اختیار اوکراین قرار دهد، اما این وعده تا کنون عملی نشده است. «اگر موضوعی نیست که بخواهند پنهان کنند، چرا شواهد عینی را نشان نمی‌دهند؟ ایران اصرار دارد خطای انسانی رخ داد، عمد و نیت شومی در کار نبوده، پس چرا شواهدی را که می‌تواند برای همه وقوع این خطای انسانی را ثابت کند پنهان می‌کنند؟»

اینکه مقامات ایرانی پاسخ‌گوی سئوالات نیستند و گزارش فنی نیز ابهامات را بیشتر کرده است، این فرضیه که هواپیما به عمد ساقط شده است را تقویت می‌کند.

حامد اسماعیلیون سخنگوی انجمن قربانیان پرواز ۷۵۲ نیز در کلاب هاوس خبر داد که خانواده ها پس از تغییر دادستان نظامی تهران نزد ناصر سراج رفتند تا اطلاعات تازه‌ای از پرونده دریافت کنند اما وی به این بهانه که تازه به این سمت منصوب شده از جزییات پرونده اظهار بی‌اطلاعی کرده و همچنین به خانواده‌ها گفته است که انتظار نداشته باشند امیر علی حاجی زاده فرمانده هوا و فضای سپاه در دادگاه محاکمه شود.

هواپیمای اوکراینی و اطلاع‌رسانی در رسانه‌های فارسی زبان خارج از کشور

اطلاع رسانی شبکه فارسی بی بی سی درباره اظهارات دبیر شورای دفاع و امنیت ملی اوکراین بازتاب وسیعی در میان مخاطبان این شبکه بویژه خانواده‌های جانباختگان پرواز ۷۵۲ داشت. همین موضوع باعث شد تا اتاق ویژه‌ای در «کلاب هاوس» با حضور «جمال موسوی» یکی از مجریان این شبکه تشکیل شود. بیشتر انتقادات از بی بی سی درباره انتخاب تیتر خبر بود. تیتری که به نظر منتقدان به نفع جمهوری اسلامی تنظیم شده بود. اما این تیتر سپس تغییر کرد و به جای آن نوشته شد «ساقط کردن هواپیمای مسافربری توسط سپاه پاسداران عمدی بوده است».

پرونده سرنگونی هواپیمای اوکراین؛ دبیر شورای امنیت ملی اوکراین گفته که معتقد است سپاه پاسداران «عمدا» هواپیمای مسافربری این کشور را سرنگون کرد، احتمالا برای اینکه از تشدید رویارویی نظامی با آمریکا جلوگیری کند.
گفت‌وگو با سعید محمودی استاد حقوق بین‌الملل دانشگاه استکهلم از سوئد pic.twitter.com/N9Jj25FAMq

— BBC NEWS فارسی (@bbcpersian) April 16, 2021

انتقاد دیگر، به گفت و گوی بی بی سی با «سعید محمودی» استاد حقوق بین الملل دانشگاه استکهلم، درباره اظهارات مقام اوکراینی بود. مهمان برنامه بی بی سی در آن گفت و گو نسبت به ادعای اوکراین ابزار تردید کرد و گفت اوکراین بخاطر شرطی که در کنوانسیون مونترال گذاشته دست خود را برای ارجاع پرونده به دیوان بین‌المللی دادگستری بسته است. این در حالی است که وزارت خارجه اوکراین بارها اعلام کرده که از ایران به دیوان لاهه شکایت می‌برد. انتقادها نسبت به مهمان بی بی سی بیشتر از آن جهت بود که بی بی سی از یک حقوقدان امری را پرسیده بود که خارج از حیطه تخصص وی بود در حالیکه می‌توانست از کارشناس دیگری نیز در کنار وی دعوت کند.

سرنگونی عمدی پرواز پی اس ۷۵۲، فرضیه جدید

دبیر شورای دفاع و امنیت ملی اوکراین در واقع فرضیه سپر انسانی را مطرح کرده است. فرضیه سپر انسانی بر این باور استوار است که هدف سپاه پاسداران از سرنگون ساختن پرواز پی اس ۷۵۲ پیشگیری از ادامه تنش با آمریکا بوده است. به این معنی که با هدف قرار گرفته شدن یک هواپیمای مسافربری، آمریکا از عکس‌العمل اجتناب کند. پرسشی که این فرضیه را با چالش مواجه می‌کند، دلیل انتخاب یک هواپیمای اوکراینی برای اجرای چنین سناریوی پیشگیرانه‌ای است. به مفهومی دیگر تابعیت هواپیما در این فرضیه چه اهمیتی دارد؟ در کلاب هاوس ویژه هواپیمای اوکراینی یکی از خانواده‌های قربانیان اشاره به شواهدی کرد که پیش از سوار شدن مسافران به هواپیما پاسپورت همه مسافران کنترل شده تا مطمئن شوند هیچ شهروند آمریکایی در آن هواپیما نباشد. با اتکا به این اتفاق شاید بتوان گفت که تابعیت مسافران در انتخاب هواپیما برای اسقاط آن نقش اصلی را بازی کرده است تا جمهوری اسلامی با چالش کمتری در جامعه بین‌المللی مواجه شود.

اما اگر بپذیریم که سرنگون ساختن یک هواپیمای مسافربری مانع جنگ میان ایران و آمریکا می‌شد، چرا سپاه یک پرواز داخلی را مورد اصابت قرار نداد که دست کم تبعات بین‌المللی به مراتب کمتری برای جمهوری اسلامی داشته باشد؟ آیا برای آمریکایی‌ها این موضوع اهمیت داشته که جمهوری اسلامی صرفا بدون عکس‌العمل نظامی آمریکا با یک چالش بین‌المللی مواجه شود. یعنی ساقط کردن یک پرواز داخلی به تنهایی قادر به جلوگیری از جنگ نبوده است؟ چنین فرضیه‌ای با وجود آن که از سوی دولت اوکراین مطرح شده فرضیه ضعیفی به نظر می‌رسد. زیرا تا کنون هیچ داده‌ای که بتواند با این فرضیه همخوانی داشته باشد در دست نیست. از این رو همانطور که برخی کارشناسان نیز گفته‌اند به نظر می رسد اوکراین با طرح این فرضیه می‌خواهد دولت ایران را به چالش بکشد تا اطلاعات درخواستی را در اختیار طرف‌های دیگر قرار دهد.

از پرونده «شلیک به آسمان» بیشتر بخوانید:

اما فرضیه دیگری نیز مطرح شده که ظن را به سمت مسکو می‌برد. فرضیه‌ای که معتقد است سرنگونی پرواز اوکراینی در واقع سفارش مسکو بوده و حتی این احتمال وجود دارد که مستشاران روسی در آن نقش آفرینی کرده باشند. هر چند در این زمینه نیز هنوز اطلاعات و اسناد قابل اعتنایی وجود ندارد، اما به آن در میان خانواده‌های جانباختگان ایرانی اعتنا شده است. جواد سلیمانی، همسر الناز ال نبی از جانباختگان آن واقعه که یکی از فعالان انجمن خانواده های قربانیان پرواز ۷۵۲ است، در توئیتی نوشته بعید نیست جمهوری اسلامی که یکبار به لیبی سفارش داده بود تا جنایت لاکربی را طراحی و اجرا کند، این بار از روسیه سفارش گرفته تا یک هواپیمای اوکراینی را ساقط سازد.

همه راه ها به کرملین ختم می شود

اگر فرض سفارشی بودن سرنگونی هواپیما را مورد اعتنا بدانیم، نقش روسیه در ساقط کردن دو پرواز غیرنظامی یکی بر فراز خاک اوکراین و دیگری با تابعیت اوکراین قابل تامل می‌شود. روند تحقیقات درباره پرواز ام اچ ۱۷ مالزی نیز سمت و سویی به مسکو دارد. سپتامبر سال گذشته هیات تحقیق دادگاه پرواز ام اچ ۱۷ به فدراسیون روسیه سفر کرد تا درباره دفاعیات صورت گرفته در این دادگاه با مقامات روسی گفت و گو کنند. بر اساس نظرات هیات تحقیق این گفتگوها بینش جدیدی را نسبت به این پرونده ایجاد کرده است هر چند که آنها هنوز نتوانسته‌اند مسکو  را  برای تحقیقات بیشتر متقاعد کنند.