آب‌های معدنی برای پر کردن کارون

زیتون ـ مهسا محمدی: تفاوتی نمی‌کند سیل و زلزله باشد یا بحران ناشی از ناکارآمدی و مدیریت غلط منابع آب و یا حتی کمبود وسایل آموزشی و مدرسه‌، همیشه یکی از گزینه‌های اصلی جمهوری اسلامی دریافت «کمک» از «خیرین» و مردم است.

خیریه‌ها البته مختص ایران نیستند و در همه کشورها در قالب کار خیر و داوطلبانه، برای گروهی به محملی برای فرار از مالیات بدل می‌شوند و برای عده‌ای جایی برای آرام کردن وجدان معذب. کارشناسان امور اقتصادی آن را بابت غیرقابل نظارت بودن، فسادانگیز و آسیب‌رسان می‌دانند. متخصصان امور اجتماعی هم می‌گویند که با فرض حسن نیت خیرین بسیاری از اوقات (بالاخص در زمان بروز بحران‌ها و ورود جمعی این نهادها) چون کارشان اغلب کارشناسی شده نیست هدف‌های مورد نظرشان محقق نمی‌شود و بیشتر دست و پاگیرند تا موثر.

در ایران در غیاب یک نظام کارآمد و پاسخگو، خیریه‌ها و کمک‌ها مردمی در اکثر بحران‌ها نقشی پررنگ ایفا می‌کنند، اما در مورد کارآیی و موثر بودن آنان و میدان اثرگذاری‌شان تردید جدی وجود دارد.

در آخرین بحرانی که این روزها ایران با آن دست به گریبان است، کمبود آب در خوزستان، باز هم خیریه‌ها وارد گود شدند. نرگس کلباسی، موسس بنیاد خیریه «پریشان» که پیش از این در هند فعالیت می‌کرد و حالا چند سالی است که به ایران بازگشته، نامی شناخته شده در میان خیرین در ایران است. او با بالا گرفتن بحران خوزستان برای جمع‌آوری کمک‌های مردمی برای خرید آب معدنی در اینستاگرامش فراخوان داد. نزدیک به سه میلیارد تومان کمک جمع شد و او با آن آب معدنی خرید و به سوی خوزستان روانه کرد.

پیش از آن هم جمعیت هلال احمر استان خوزستان از «خیران» برای تامین آب مردم این استان کمک خواسته بود. ایرنا به نقل از علی خدادادی نوشته بود که جمعیت هلال احمر استان آمادگی دریافت «کمک‌های مالی خیران از طریق واریز بانکی و یا کمکهای غیرنقدی در شعب این جمعیت برای تامین آب شرب در مناطق بحرانی خوزستان» را دارد.

مشکل چیست و چاره کدام؟

بحران بی‌آبی خوزستان در پی هشدارهای مکرر سال‌های اخیر فعالان محیط زیست درباره در پیش رو داشتن یک «جنگ آب»، دور از ذهن نبود. امسال با کمترین میزان بارش طی ۵ دهه اخیر بالاخره آن روز مبادا از راه رسید. عکس‌ها و فیلم‌های زیادی از کارون خشکیده و گاومیش‌هایی که در ته‌مانده لجن‌های هور دست و پا می‌زنند منتشر شد. در این میان خبرهایی هم از ۷۰۰ روستای فاقد آب لوله‌کشی که با تانکر آب‌رسانی می‌شوند داده شد.

به دنبال بالا گرفتن اعتراضات مردمی در هفته اخیر و امنیتی شدن بحران آب با شلیک نیروهای امنیتی به تظاهر کنندگان بود که هم حاکمیت و هم «خیرین» دست به کار شدند. بر اساس اخبار رسمی منتشره ۲ نفر از تظاهر کنندگان با شلیک مستقیم نیروهای نظامی کشته شدند و اخبار غیر رسمی حکایت از ۴ کشته دارد.

به دنبال این اتفاق و ادامه تظاهرات بود که حسن روحانی گفت بودجه مخصوصی که صد در صد آن همین حالا تخصیص داده می‌شود برای حل این بحران در نظر گرفته. عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس هم «سر بسته» هشدار داد که از خوزستان «بوی خون و توطئه صوری می‌آید» و پیشنهاد کرد «حتی شده تمام آب را بروی خوزستان باز کنید تا هم عطش را رفع کند هم آتش را خاموش کند».

به جز «راه حل‌های» ارایه شده در درون حاکمیت، از شلیک به تظاهر کنندگان گرفته تا تخصیص بودجه به خوزستان و باز کردن «تمام آب به روی خوزستان» گروهی از خیرین هم به این نتیجه رسیدند که با فرستادن آب معدنی به این منطقه می‌توانند در کنترل بحران کمبود آب خوزستان نقش داشته باشند.

نرگس کلباسی با انتشار فراخوانی در اینستاگرام خود از مردم خواست برای خرید آب معدنی و تانکر آب به حسابش پول واریز کنند. طی ۱۳ ساعت مبلغ واریزی به حدود دو میلیارد و نهصد میلیون تومان رسید و او هم  در اینستاگرام خود گزارش خرید و ارسال آبها را داد.

کلباسی پیش از این در هند بنیاد خیریه پریشان را مدیریت می‌کرد و متمرکز بر کودکان یتیم و دارای معلولیت فعالیت می کرد. در پی قتل غیرعمد یک کودک بازداشت و زندانی شد. بعد از مدتی با تلاش‌های وزارت خارجه ایران تبرئه شده و به ایران بازگشت و فعالیت‌های خیریه‌ی خود را از سر گرفت.

فعالیت‌های او بعد از زلزله کرمانشاه در سال ۹۷ او را بیشتر بر سر زبان‌ها انداخت و در عین حال سوظن‌ها را نسبت به وی بالا برد. در شرایطی که بسیاری از سازمان‌های مردم نهاد با فشارهای امنیتی در ایران امکان متشکل شدن را نداشتند، کلباسی می‌توانست با اعلام شماره حساب و جمع‌آوری کمک‌های مردمی کانکس و پتو و مواد غذایی و لباس خریداری کرده و به این مناطق ببرد و گزارش کار را به صورت فیلم و عکس در شبکه اینستاگرامش ارائه دهد.

در غیاب آب لوله‌کشی، رساندن چند بطری آب معدنی به خوزستان در یک مقطع زمانی کوتاه به جز تلی از پلاستیک و تشدید بحران زیست محیطی‌شان ارمغان دیگری به همراه ندارد.

در وضعیتی که حاکمیت از رساندن کمکهای اولیه عاجز بود و مردم بدون سرپناه رها شده بودند، کمک‌های مردمی بر اساس حدس و گمان‌ها و  بدون برنامه خاصی به سوی سرپل ذهاب جاری شد. کمک‌هایی که هر چند در کوتاه مدت آب و غذا و سرپناهی به آنان رسانید، اما در درازمدت توده‌ای از وسایل غیر قابل استفاده را به محیط زندگی آنان افزود و تاثیری هم در خانه‌دار شدن و حل مشکلات اساسی‌شان نداشت.

حال باز هم راه حل خیرین برای بحران پیش رو کمک رسانی از طریق رساندن آنچه که در خوزستان کمیاب شده، یعنی آب است. در واقع با بحران درازمدت کمبود آب هم به همان شیوه سیل و زلزله برخورد می‌شود، اما کلباسی این را در نظر نمی‌گیرد که بحران آب خوزستان بحران آب نوشیدنی نیست و یا به عبارت بهتر مشکل اصلی این نیست. روستاهایی با مشکل آب آشامیدنی روبرو هستند و با تانکر آبرسانی می‌شوند در غیاب آب لوله‌کشی، رساندن چند بطری آب معدنی به آنان در یک مقطع زمانی به جز تلی از پلاستیک و تشدید بحران زیست محیطی‌شان ارمغان دیگری به همراه ندارد. از این رو عمل غیرکارشناسی شده با فرض حسن نیت این خیر در بهترین حالت او را از هدف دور نگه داشته و با نگاهی واقع بینانه موجب آسیب بیشتر شده است.

در شبکه‌های اجتماعی

انتقادات به فرستادن آب معدنی به خوزستان و نذر آب خیرین، به همین مورد محدود نمی‌ماند. این خبر با واکنش شدید کاربران شبکه‌های اجتماعی و بالاخص خوزستانی‌ها مواجه شد.

با بالا گرفتن درگیری‌ها بر سر آب در خوزستان گروهی مهمترین اتفاق را به خیابان آمدن مردم به جان آمده از بی‌آبی، بی‌برقی و بیکاری این سرزمین میدانند و از آن انتظارات مختلفی از پاسخگو کردن حاکمیت تا براندازی نظام دارند. گروهی دیگر اما این اعتراضات و شروع جنگ آب را نقطه عطفی برای تغییر سیاست‌های محیط زیستی، تغییر روش کشاورزی سنتی و متوقف کردن اعمالی که آب و زمین را به نابودی می‌کشاند، ارزیابی می‌کنند. برای هر دو این گروه‌ها کار خیرینی مانند کلباسی غلط و قابل سرزنش است.

گروهی این کار او را پاک کردن صورت مسئله و تقلیل یک خواست بزرگ و حیاتی به موضوعی دم دستی دانستند.

بعضی هم با اشاره به سرکوب و تیراندازی و کشتن معترضان در خوزستان به او یادآوری کردند که این کار چقدر سطحی و بدون اثر است و مانند آن است که برای زخمیان چسب زخم و بتادین بفرستد.

 

گروهی هم منتقد کسانی شدند که به کلباسی پول دادند و گمان می‌کنند که از این طریق می‌توانند در حل مشکل سهیم باشند.

فارغ از پیش‌قضاوت‌های که در مورد فرد خیر وجود دارد، به نظر می‌رسد که در اکثریت غریب به اتفاق موارد کار خیریه لااقل در درازمدت راه حل محسوب نمی‌شود و در کوتاه مدت هم اما و اگرهای فراوانی در موثر بودن و کارآیی آن وجود دارد.

با وجود فساد و ناکارآیی دستگا‌ه‌های حکومتی، به راه انداختن نهادهای خیریه در سیستم فاسد و رانت پروری مانند ایران افزودن یک نهاد فاسد موازی به این مجموعه است. نمونه روشن آن خیریه امام رضا متعلق به زهرا مشیر، همسر باقر قالیباف که به گفته اعضای شورای شهر پرداخت‌ها و کمک‌های مالی میلیاردی به این خیریه هیچ شفافیتی نداشته است. از این رو این نهادها اغلب بدل به چاه ویلی می‌شوند که هیچگاه نه پر می‌شود و نه می‌توان به درون آن نظر کرد.