شرحی در باب چند نکته در نوشتار اخیر آقای دلخواسته

حسن یوسفی اشکوری

توضیح: از انتشار مطلبی از آقای محمود دلخواسته با عنوان «در آئینه کودتای خرداد ۶۰ »، با واکنش آقای حسن یوسفی‌ اشکوری مواجه شد و زیتون جوابیه او را با عنوان «نیمه‌ پنهان‌نویسی آقای محمود دلخواسته» منتشر کرد. پاسخ آقای اشکوری جوابیه آقای دلخواسته را در پی داشت تا توضیحات و مدعیات خود را تکمیل کند و بسط دهد. اینک پاسخ آقای اشکوری به‌عنوان آخرین مطلب از این گفت‌وگوی مکتوب منتشر می‌شود و این باب از سوی زیتون بسته می‌شود، امیدواریم مطالب منتشر شده مورد استفاده علاقمندان و محققان تاریخ معاصر و تحولات سیاسی ایران قرار گیرذ.

درآمد

تا حدود سیزده سال قبل که در ایران بودم، نه چندان خبری از جناب آقای بنی‌صدر بود و نه اطلاع دقیقی از موقعیت فکری و سیاسی ایشان در خارج از کشور داشتم. اما پس از آمدن به خارج از کشور  در سال ۸۷، تا حدودی از طریق رسانه‌های عمومی فارسی زبان، با اندیشه‌ها و به ویژه با مواضع سیاسی متأخر آقای بنی صدر آشنا شدم. با این حال لازم است بگویم که این آشنایی‌ها بیشتر از طریق حضور پرشور شماری از همفکران و پیروان فکری و سیاسی ایشان در رسانه‌ها حاصل شد.

در چنین فضایی من نیز کم و بیش به جدال فکری با آقای بنی‌صدر و به ویژه با برخی از حامیان وی کشانده شدم؛ هرچند اگر تجربه‌ی امروز را داشتم، از ورود به این عرصه خودداری می‌کردم. اما انگیزه‌ی من از ورود به این نوع گفتگوها، دو چیز بود. اول این که من (شاید به دلیل علاقه‌ی دیرین و نیز کار پژوهشی‌ام در تاریخ و به طور خاص تاریخ اسلام)، روی رخدادهای تاریخی حساسیت خاصی دارم و از این رو در هر کجا که ضرورتی احساس شد حرفی بزنم، خواهم زد و نظرم را برای تصحیح و یا تکمیل سخنی ارائه خواهم داد. در همین زمینه گفتنی است که از قدیم علاقه ای خاص و نیز اعتقاد زیادی به ژانر خاطره‌گویی و خاطره‌نویسی دارم و به همین دلیل در قلمرو تاریخ شصت سال اخیر تحولات ایران (۱۳۴۰ تا کنون)، در هر مورد که احساس نیاز شد، خاطرات و در واقع اطلاعات خودم را در سطح رسانه‌ها و یا حتی خصوصی با دوستان مطرح کرده و خواهم کرد. زیرا سخت بر این باورم که گزارش‌های تاریخی در قالب بیان خاطرات، قطعا به کار تاریخ نگاران معاصر خواهد آمد. هر خاطره‌ای (به ویژه اگر همراه با امانت باشد)، یک قطعه از پازل کلی و جامع تحولات را تشکیل می‌دهد. در طول این چهل سال، خاطرات زیادی درباره‌ی رخدادها و یا شخصیت‌ها نوشته و منتشر کرده‌ام. در این میان دو کتاب قابل ذکر است. یکی خاطرات پیش از انقلاب من با عنوان «گرد آمدو سوار نیامد ـ یاد مانده های پیش از انقلاب ایران ـ) است که در تابستان گذشته (۱۳۹۹) در آلمان منتشر شد و دیگر کتاب «از برلین تا اوین» که یادداشت‌های روزانه‌ی ایام زندان (۱۳۷۹ تا ۱۳۸۳) است که در سال ۱۳۹۵ در دو جلد در استکهلم ـ سوئد ـ انتشار یافته است. امیدوارم با انتشار یادداشت‌های روزانه مجلس اول این مجموعه کامل‌تر شود.  

اما انگیزه‌ی دوم من در ورود به داستان آقای بنی‌صدر و بنی‌صدریون، مربوط می‌شود به برخی گزارش‌های جناب ایشان و برخی رخدادهای دوران ریاست جمهوری نه چندان بلند ایشان در نخستین سال‌های شکل گیری جمهوری اسلامی. از آنجا که بارها مشاهده کرده ام که بعضی گزارش‌های آن دوران (در قالب بیان خاطره و یا تفسیر و تحلیل رویدادها) از سوی آقای بنی صدر و حامیانش، اشتباه و همراه با انواع ناراستی ها و یا خلط مسائل و موضوعات است، بر خود روا نمی‌دیدم که سکوت کرده و از کنار این اقوال بگذرم. زیرا من در همان دوران دستی در آتش داشته و به عنوان نمایندی مردم در نخستین مجلس پس از انقلاب، تا حدودی در جریان رخدادها بوده‌ام. می‌اندیشیدم که اگر سکوت کنم به حقیقت جفا کرده و چه بسا خبری و یا تحلیلی غلط و ناراست، امروز و یا آینده راست و درست شمرده شود. این بود که در این سال‌ها بارها در نقد پاره‌هایی از اقوال بنی صدر و بیشتر شارحان و پیروان سخن گفته و صد البته پیروان نیز پاسخ‌های جانانه و مفصل داده‌اند. هرچند بخش‌هایی از این مناظره‌های مکتوب در رسانه‌ها منتشر شده ولی هنوز شماری از مکتوبات نزد من و طرف‌های دیگر محفوظ است. از آنجا که بنی صدر و طبعا بنی‌صدریون از قدیم طرفدار مناظره هستند، یک بار پس از انتشار نوشته‌ای از من، برخی از این دوستان (که فکر می‌کنم پرشورتر از همه آقای محمود دلخواسته بود)، شعار مناظره را سر داده و مرا به مصاف طلبیدند. با این که خیری در این مناظره‌ها ندیده و نمی‌بینم (به ویژه به استناد تجربه با شخص جناب بنی‌صدر)، اعلام آمادگی کردم البته به شرط مناظره با آقای بنی‌صدر که دیگر خبری نشد و با سکوت غائله به خیر و خوشی تمام شد. یک بار نیز با پیشنهاد برخی دوستان بنی‌صدری، که در خیرخواهی شان تردید نداشته و ندارم، یک جلسه مناظره با حضور دوست نیک اندیش آقای محمد جعفری (سردبیر روزنامه‌ی انقلاب اسلامی در ایران و فعلا ساکن لندن) در پاریس تشکیل شد و بیش از سه ساعت به درازا کشید.

اما این که معتقدم این نوع مناظره‌ها حداقل به سادگی به جایی نمی‌رسد، بدان دلیل است که معمولا هریک از طرفین، از یک سو به استناد تجربه‌ی زیسته شان سخن می‌گویند و احیانا به داوری می‌رسند و از سوی دیگر در صادقانه‌ترین حالت بخشی از واقعیت‌ها و فکت‌ها را در اختیار دارند و طبعا صرفا به همان داده‌ها استناد و احتجاج می‌کنند. کار نامتعارف دیگری که این گروه خاص می‌کند، آن است که معمولا به صورت گزینشی سخنان و یا رفتار احیانا درست بنی‌صدر برجسته را کرده و روی آنها مانور می‌کنند و در مقابل بدفکری و یا بدعملی طرف مقابل (موسوم به «جبههی استبداد») را به رخ می‌کشند و آنها را دلیل بر حقانیت مراد و جبهه‌ی خود (موسوم به «جبهه‌ی آزادی و استقلال») تفسیر می‌کنند. این در حالی است که منطقا از بطلانی طرف نمی‌توان حقانیت طرف مقابل را نتیجه گرفت. از باب مثال بدعملی محمدرضا شاه منطقا به معنای حقانیت و خوش عملی معارضانش نیست. قابل توجه این که نظریه پردازان جمهوری اسلامی نیز در برخورد با بنی‌صدر و دیگر معارضان از همین منطق جدلی و مغالطه‌آمیز استفاده می‌کنند. در هرحال، در چنین وضعیتی هرچند انکشاف حقیقت، نه تنها حاصل نمی‌شود، بلکه حتی بر چشم حقیقت خاک پاشیده می‌‌شود. در بهترین حالت، گفتگوی دو طرف، شبیه گفتگوی دو ناشنوا و یا با یک ناشنواست. یک بار به یکی از این همین دوستان نوشتم که ما حرف هم را نمی‌فهمیم چرا که به نظر می‌رسد ما با دو زبان سخن می‌گوییم. یکی از عواملی که موجب به بن‌بست رسیدن گفتگوها می‌شود، آن است که این دوستان غالبا یک طرفه به قاضی می‌روند و طبعا راضی بر می‌گردند و برای تحقق این نوع قضاوت از یک سو ناگزیر نیمی از واقعیت را نادیده می‌گیرند و از سوی دیگر یا سخنان و مدعیات طرف مقابل (روا یا ناروا) را به کلی سانسور می‌کنند و یا با آدرس سراغ حرف‌های طرف مقابل (مثلا سخنان خمینی و یا بهشتی و به ویژه خاطرات هاشمی رفسنجانی) می‌روند و فقط جملاتی (آن هم غالبا تقطیع شده) را بر می‌گزینند که به کارشان بیاید. این در حالی است که برای فهم یک رخداد تاریخی (هر رخدادی باشد)، اول باید اطلاعات و احیانا فرضیه های اولیه را موقتا در پرانتز گذاشت و در پایان با بررسی تمام اسناد و شواهد و قراین حالیه و مقالیه در دسترس، به استنتاج‌های نسبی و تا اطلاع ثانوی پرداخت. تا آنجا که من در این سال‌ها دیده ام، برای این دوستان همه چیز روشن تر از آفتاب نیمه روز است. برای اینان حقانیت جناب بنی‌صدر و بطلان طرف‌های مقابل (واقعی یا توهمی) روشن‌تر از آن است که قابل انکار باشد. از این رو اگر کسی این مدعیات را انکار کند و یا حتی آنها را به چالش بکشد، یک باره فریاد وا آزادیا از هر سو بلند می‌شود و طرف مقابل یا متهم به حمایت از نظام ولایت فقیه می‌شود و یا با کمی تخفیف در جبهه‌ی استبداد قرار می‌گیرد.

نمونه‌ی اعلای چنین رویکردی، همین مقالات اخیر آقای دلخواسته است. ایشان بر تحقیقی بودن مقالاتش اصرار دارد و طرف مقابل را به سخنان غیرمحققانه متهم می‌کند. نمی‌دانم جناب ایشان «تحقیق» را چگونه تعریف می‌کند و معیارها و لوازم منطقی تحقیق بایسته را چه می‌داند، ولی به گمانم این نوع نوشته‌ها به تنها چیزی که نمی‌ماند، تحقیق است. انگیزه‌ی هر نوع تحقیقی، انکشاف حقیقت است و آن هم حاصل نمی‌شود مگر با بررسی‌های بی‌طرفانه‌ی اسناد مختلف و متنوع و احیانا متضاد در دسترس. ارجاع مکرر و یک سویه به برخی گفته ها و مدعیاتی که حتی وثاقت راویان شان محل تردید جدی است، این به بولتن‌نویسی رایج در جمهوری اسلامی بیشتر شباهت دارد. «خودگویی و خودخندی» که نامش تحقیق نیست؛ این نوع نوشته‌ها همان است که در مقاله‌ی پیشین گفتم «نیمه‌ی پنهان نویسی کیهانی». اگر جز این بود، حداقل می‌بایست تجربه‌ی من در مجلس اول، آن هم تجربه‌ی کسی که تا آخر از مواضع درست رئیس جمهور وقت دفاع می‌کرده و هنوز هم می‌کند، استقبال کرده و آن ها را در تحلیل شان منظور می‌کردند. آقای دلخواسته دنبال کدام فکت و سند است؟ آیا واقعیت‌هایی که از زبان یک نماینده‌ی حاضر در صحنه، نمی‌تواند مورد توجه یک محقق قرار گیرد؟ اما مشکل این راوی آن است که در چهل سال پیش مرتکب کبیره شده و به بنی صدر رأی عدم کفایت داده و در نتیجه حرف‌هایش از نظر حضرات ارزش و اعتباری ندارد. در هرحال آقای دلخواسته مدعی است «هدف اصلی این تحقیق روشنگری می‌باشد و امور واقع آن گونه که واقع شده اند». اما گر چنین می‌بود، می‌بایست حضرت ایشان زحمت به خود می‌داده و اسناد مختلف و احیانا متضاد و حداقل تمامی مذاکرات چند جلسه طولانی و پر تنش ۲۵ تا ۳۰ خرداد ۶۰ را بی‌طرفانه و غیرگزینشی بررسی می‌کردند و بعد صد البته به نتایج آن ملتزم می‌شدند.        

اما تا آنجا که به من مربوط می‌شود، می‌توانم صادقانه بگویم که در مواجهه‌ی من با این دوستان، انگیزه‌ای جز این نداشته و ندارم که بگویم یک طرفه داوری نکنید و تنها به قاضی نروید که عمل بایسته‌ای نیست. برای نشان دادن این رویکرد انتقادی، تلاش می‌کنم تا اطلاعات خودم را از آن دوران پرچالش گزارش کنم تا هم این طیف دوستان حرف‌های دیگر را هم بشوند و هم دیگران، به ویژه جوانانی که در آن دوران نبوده و یا اطلاعات کافی ندارند، نیز در جریان اطلاعات کامل‌تری قرار بگیرند و در نهایت خود داوری کنند. به یقین اطلاعات من نیز ناقص و احیانا غلط‌ اند؛ چرا که من به عنوان یک نماینده ساده و بدون رانت حکومتی طبعا در فضای سال ۵۹-۶۰ نمی‌توانسته‌ام اطلاعات زیاد و یا کاملی داشته باشم و به ویژه اکنون پس از چهار دهه ممکن است برخی اقوال و یا جزئیات حوادث را به یاد نداشته باشم. گفتنی است که در این سلسله نقدها، به تناسب موضوع، طبعا روی افکار و رفتار بنی صدر متمرکز بوده ام ولی این به معنای بی عیب دانستن طرف مقابل نبوده و نیست؛ همان گونه که در ایران و حتی در خارج از کشور انتقادهای من عمدتا معطوف به حاکمان جمهوری اسلامی از آغاز تا کنون بوده و هست و هزینه‌های سنگین آن را هم تحمل کرده ام. در هرحال دعوی تحقیق ندارم و استفاده گزینشی و ابزاری از چند نقل پراکنده را نیز تحقیق نمی‌دانم؛ آنچه من گفته و می گویم، اطلاعات شخصی من است و حال می‌تواند از طرق اطمینان بخشی داوری شود. متأسفانه افراد مطلع و مستقل اندیش آن دوران نیز سکوت کرده و سخنی در این باب نمی‌گویند؛ ای کاش بازماندگان آن دوران و آگاهان به پشت و پیش صحنه‌ی رخدادها نیز اطلاعات خود را در اختیار تاریخ نگاران آن دوره قرار دهند.

مقدمه‌ی این مقال بیش از حد طولانی شد. ادامه این گفتگو را بی‌ثمر و حتی اتلاف وقت می‌دانم. زیرا تا کنون سه مقاله از جناب دلخواسته  و دو مقاله از جانب من عرضه شده است. اگر حرفی برای گفتن بوده تا حدود زیادی گفته شده و دیگر غالبا تکرار مکررات است. این که در این گفتگوهای مکتوب اصولا چقدر به دعاوی و نقدهای من به ویژه درباره‌ی مهنس سحابی پاسخ داده شده، بر عهده‌ی خوانندگان است. من به انصاف و عدالت نظری و عملی عموم مخاطبان باور دارم. کامنت‌های نوشته شده در پای مقالات گذشته نشان می‌دهد کسانی نیز جز من و آقای دلخواسته هستند که فکر می‌کنند و البته دیدگاه خاص خود را دارند. مهم نیست که کسی موافق دیدگاه من باشد یا نه، مهم اندیشیدن و به انصاف داوری کردن است. با این همه، در این نوشتار ناگزیر به برخی از گزارشات آقای دلخواسته، به ویژه آن ها که به من مربوط می‌شود، خواهم پرداخت و آن هم صرفا بدان دلیل که آقای دلخواسته بعدا سکوت من را تأیید مدعیات خود ندانند. همان گونه که الان پس از سال‌ها درباره‌ی نسبت خلافی که به سحابی داده است، چنین ادعایی دارد.

در پایان این قسمت به دو نکته ضروری هم اشاره کنم. یکی این که آنچه در نقدهای من برجسته است، عملکرد سیاسی جناب بنی‌صدر به ویژه در دوران ریاست جمهوری ایران است و نه شخصیت فکری و فرهنگی ایشان که آن را اخیرا در یک گفتار / نوشتاری مستقل به بحث گذاشته و منتشر کرده‌ام  و دیگر این که متأسفم از این که در روزها و ساعاتی این متن را تحریر می‌کنم که کشورم در التهاب است و مردم خوزستان در غرقاب‌های مختلف و بر آمده از بی‌تدبیری‌ها و سوء مدیریت مزمن حاکمان جمهوری اسلامی از آغاز تا کنون دست و پنجه نرم می‌کنند و دلیرانه به اعتراض برخاسته و مورد حمله‌های وحشیانه قرار گرفته و حتی چند قربانی داده اند. در این فضا مناقشه بر سر یک رخداد بلاموضوع در شرایط کنونی و نیز از خود گفتن، موجب شرمساری است.

شرحی در باب چند نکته در نوشتار اخیر آقای دلخواسته        

یکم. جناب دلخواسته باز داستان وسط بازی و ابوموسی اشعری و عمروبن عاص را مکرر کرده و جهد بی‌حاصلی به خرج داده تا ماجرا را به دوگانه «حق و باطل» ربط دهد؛ حق و باطلی که لابد وفق ادبیات مذهبی از هابیل و قابیل آغاز می‌شود. ایشان مدعی است که من مسئله را شخصی کرده و حال آن که برای آقای بنی‌صدر موضوع تقابل دو خط آزادی و استبداد و قانون و قانون‌شکنی مطرح بوده و از این رو وقتی ایشان از اصطلاح وسط باز استفاده می‌کرده و می‌کند و یا از نمادهای تاریخ اسلام چون علی و معاویه و ابوموسی و عمرو عاص بهره می‌گیرد، مراد آن است که در درگیری حق و باطل وسطی وجود ندارد و از این رو ایشان نوشته است: «یا باید تابع قانون بود و یا مدافع قانون شکنی و البته که نمی توان هم رومی روم بود و هم زنگی زنگ».

چنین می‌نماید که در این باب یک اختلاف معرفتی و تئوریک بنیادی وجود دارد که طبعا در این مجال نمی‌توان بدان پرداخت. اجمال قضیه آن است که در حد فهم من، جز گزاره‌های نفس الامری، پدیده‌های انسانی و یا طبیعی و به ویژه فهم و درک و تفسیر آن‌ها، مطلق نیستند و از این رو همه چیز در عالم واقع نسبی است و نه مطلق و حتی ثابت. تعینات همواره محدود و نسبی‌اند. اگر چنین باشد، در تاریخ اسلام، نه محمد پیامبر در تمامی امور و در عالم واقع حق مطلق است و نه علی بن ابی طالب در مقام امام برحق شیعیان و نه طبعا شخصیت‌های معارض آنان مانند ابوسفیان و ابوجهل و معاویه بن ابی سفیان و دیگران باطل مطلق‌اند. هرچه هست خوانش‌های مختلف است که در یک مجموعه‌ی به هم پیوسته همدیگر را تکمیل و یا تصحیح می‌کنند. در این صورت، هیچ حصر منطقی وجود ندارد و مثلا کسی نمی‌تواند بگوید برای همیشه و در تمامی موارد یا با علی هستی و یا با معاویه؛ وسطی قابل تصور نیست. البته فردی (مسلمان یا غیر مسلمان و شیعه و غیر شیعه) می‌تواند مدعی شود که در مجموع علی را حق می‌داند و در جبهه‌ی او ایستاده ولی این بدان معنا نیست که طرف مقابل باطل مطلق بوده و هیچ حرف درستی نداشته و یا از او هیچ رفتار مقبولی روی نداده است. در هرحال در باب داوری در گفتار و رفتار افراد، دو کار باید کرد. اول (البته با معیارهای پیشینی و مشخص و مورد توافق بین الاذهانی بین دو طرف مباحثه) به طور موردی تحقیق و داوری شود و دوم این که هر فردی در چهارچوب سیستم ترجیحات خود، تصمیم بگیرد که در تحلیل نهایی گزینه‌ی مطلوب و مختارش کدام است. بر این مبنا، در عالم تعیّن هیچ حصر منطقی و دو گزینه‌ای وجود ندارد. از قضا هر انسان آگاه و مختاری همواره باید در آستانه‌ی اعمال اراده و اختیار و انتخاب تازه باشد و حتی محتمل است به طور اساسی به گزینه‌ای سوم برسد (چنان که برخی یاران علی نیز در ماجرای جمل و صفین بدان رسیدند و علی نیز مجاز دانست). از قضا این گونه دوگانه و سه گانه سازی‌های حصری جزمی، در عالم واقع مستعد تولید انواع جزمیت ها و خودکامکی‌هاست. احتمالا همین خود حق پنداری جزمی موجب برخی خودمحوری‌های جناب بنی‌صدر بوده است. در پیش از انقلاب ایران این نوع حصرها تا حدودی رواج داشته است که نتایج زیانبارش را پس از آن دیدیم.    

اما در مورد مانحن فیه. این که آقای بنی صدر در دوران ریاست جمهوری و در تقابل با جناح مقابل (با محوریت حزب جمهوری اسلامی)، در بعد نظری و رسمی، در مجموع در جبهه‌ی به تعبیر مطلوب‌شان آزادی و استقلال قرار داشته، مورد توافق است و من هم در همان دوران حامی این مواضع او بوده ام؛ ولی اختلاف در این است که اولا، آیا ایشان به همان مدعیات حقوقی و عدالت و قانون همواره وفادار بوده است؟ مشکل بیشتر در عملکردهاست و حرف‌ها. و ثانیا، آیا همان ایرادگیری ها علیه جبهه‌ی مقابل از موضع حق و آزادی مطرح بوده و یا عمدتا به انگیزه‌ی «مچ گیری» و تثبیت اقتدارگرایی شخصی؟ وفق بیت مشهور عطار «گفت شیخا! هرآنچه گویی، هستم / آیا تو چنان که می نمایی، هستی»؟! منطقا «سخن حق» باید از «موضع حق» باشد. تا آنجا که به من مربوط می‌شود و به استناد تجربه‌ی دوران ریاست جمهوری جناب بنی‌صدر می‌توانم بگویم، این است که ایشان در عمل چندان به همان مواضع درست خود وفادار نبوده و دچار تعارضات پرشمار بوده و در نهایت کفایت لازم را برای ریاست جمهوری از دست داده بود. این تجارب را بارها نوشته‌ام. حال ممکن است کفایت نکند و یا پاسخ‌هایی داشته باشد ولی هرچه هست برآمده از تجارب عینی و ملموس یک نفر است و نه معلول دفاع از استبداد و یا القائات بهشتی و هاشمی و خامنه‌ای و حسن آیت (در این مورد بنگرید به مصاحبه من با سایت جرس در ژوئن ۲۰۱۳) . انتظار آن است که جناب دلخواسته به روش مستبدین، هر نوع مخالفت و یا انتقادی را رمی به استبدادگرایی و احیانا فریب خوردگی نکند.

در مجموع تمسک به اتهام وسط بازی، نه تنها هیچ اصل و نسبی ندارد بلکه باطل است و از هیچ اعتبار نظری و عملی برخوردار نیست. از قضا چنین معیاری به کلی با برخی بر سر اندیشه‌های دیرین آقای بنی صدر هم در تعارض است. اگر قرار بر اسلام به مثابه‌ی گفتمان آزادی در برابر اسلام به مثابه‌ی قدرت یا استبداد و زور باشد، چگونه می‌توان شخصی یا فکری را مطلق کرد؟ آیا منطقا و عملا امکان نداشته  و ندارد که کسی به این نتیجه برسد که دو طرف منازعه به صورت موردی و یا سرجمع هر دو مستبد باشند؟ یکی از تجارب پر ارزش من در زندگی فکری و سیاسی‌ام این بوده و هست که هر مقاومتی در برابر استبداد از موضع آزادی خواهی نیست. از باب نمونه پیش از انقلاب آیت الله خمینی پانزده سال با دلیری و مداومت بر ضد استبداد پهلوی مبارزه کرد و گوی سبقت از تمامی آزادیخواهان ربود و در نهایت عموما گفتند «تا خون در رگ ماست / خمینی رهبر ماست» ولی چه شد؟ بعدها در مقام عمل روشن شد که آن مواضع سرسختانه، بنیاد آزادیخواهی و دموکراسی‌طلبی نداشته است. فاعتبروا یا اولی الابصار! من بر این اساس، هیچ فرد یا جریان و یا مرام و مذهبی را، مطلق و مافوق نقد نمی‌دانم. نشان به آن نشان که مقالاتی با عنوان «نقدپذیری قرآن» و «نقدپذیری پیامبر» نوشته و منتشر کرده‌ام.                  

دوم. در ارتباط با همان ماجرای معاویه و علی و ابوموسی اشعری کذایی، چنین می‌نماید که آقای دلخواسته دچار بدفهمی شده است. ایشان نوشته است که «اگر قرار بر این بوده که آقای اشکوری عملی مانند ابوموسی اشعری انجام دهد، می‌باید در برخورد بنی‌صدر و خمینی در عین خلع بنی‌صدر خواهان خلع خمینی هم می‌شدند…». بر اساس این پندار ناموجه، گفتار مرا متناقض دانسته و گودال خودساخته‌ای که هرگز نمی‌توان از آن خارج شد!

بارها و از جمله در همان مقاله پیشین تصریح کرده‌ام که در آن زمان بنی صدر را در تقابل و در جدال با جناح حزب جمهوری اسلامی و آن هم بیشتر جناح راستگرای ضد مصدقی حسن آیت و یا هیئت‌های مؤتلفه می‌دانستم و نه در تقابل با خمینی. چرا که آنچه که کم و بیش عیان بود،حمایت رهبری از بنی صدر بود و امروز دهها سند و شاهد مثبت این مدعاست. خمینی می دانست کسانی جز به سقوط رئیس جمهور رضایت نمی دهند ولی او تا پایان کار به هر دلیل چنین نمیخواست و از این رو تا توانست مانع ایجاد کرد. جمله ای را که نقل می کنم به صورت قریب المضمون از آقایان محی الدین انواری و محمدجواد حجتی کرمانی (دو تن از نمایندگان مجلس و از اعضای جامعه‌ی روحانیت مبارز تهران) شنیدم که گفتند: «امام» گفته است، بروید بنی صدر را نجات دهید، مخالفانش پنهانی علیه او اقدام می کنند و او علنی فریاد می زند. در همین جا بگویم، بر خلاف تصور آقای بنی صدر، شاهد بوده ام که هاشمی رفسنجانی بارها مانع اقدامات تندروی های افراد ضد بنی صدر در مجلس شد و عملا به حمایت بنی صدر برخاست. در خاطرات خود از این دوران بدان ها پرداخته ام.  

بدین ترتیب در آن زمان من و ما هم مانند آقای بنی صدر به خمینی اعتماد داشتیم و او را حامی رئیس جمهور می‌دانستیم و نه دشمن او. از این رو معیار برای ما مواضع خمینی بود و اگر دوگانه علی و معاویه در آن زمان معنای محصلی داشته، به زعم ما علی «امام خمینی» بوده و نه دو طرف منازعه که برای حذف دیگری از هیچ کاری ابا نداشتند. اصولا یکی از ایرادها به جناح مخالف رئیس جمهور آن بوده است که آنان بارها و بارها دعوت‌های رهبری به رفع اختلاف و حمایت از رئیس جمهور را نقض کرده و برخلاف عمل می‌کنند. نمایندگانی چون عبدالحمید دیالمه و حسن آیت خود یک فتنه‌ی تمام عیار بودند و آتش بیار معرکه. برای رفع هر گونه بدفهمی بگویم که این موضع و فهم ما در آن زمان بوده ولی تا آنجا که به من مربوط می‌شود، بعدها دریافتم که خمینی نیز به حق و عدالت و قانون وفادار نبوده است و به همین دلیل به تدریج فاصله گرفتم و بعدتر به کلی بی اعتقاد شدم. امروز فکر می‌کنم اصولا انتظار قانونگرایی از خمینی و خامنه‌ای در چهارچوب نظام فکری حوزوی و سنتی، لغو و بلاموضوع است. حتی دعوی قانونگرایی کسانی چون آقای بنی‌صدر نیز در چهارچوب نظام ولایت فقیه و قانون اساسی جمهوری اسلامی در همان دوران توهمی بیش نیست.

بیفزایم که آقای دلخواسته مرا متهم کرده است که من ماجرا را شخصی کرده‌ام و حتی فراتر متهمم کرده است که «کوشش ایشان برای شخصی کردن واقعه ای تاریخی و تاریخ ساز که انقلاب را به وضعیت فاجعه بار حاضر دچار کرده است، سبب شود تا موضوع و سخن اصلی گم شود». در باب اتهام زنی و انگیزه خوانی ایشان سخنی نمی‌گویم ولی از قضا جناب ایشان ماجرا را بین من و آقای بنی‌صدر شخصی دانسته‌اند. حال آن که چنین نیست. دعوی اصلی، همان گونه که خود ایشان آن را تئوریزه کرده و به صورت قاعده‌ی عام و طلایی معرفی کرده است، یک نگاه معرفت شناختی است و ربط مستقیمی به من ندارد. آقای بنی صدر در همان دیدار جمعی از نمایندگان مستقل و غیروابسته به دو جناح حاکم، با یادآوری اختلافات درون شورای انقلاب گفت در آنجا هم موسوی اردبیلی و مهندس سحابی وسط باز بودند و بعد خطاب به جمع ما افزود هرکس بین علی و معاویه وسط را بگیرد عمرو عاص و یا ابوموسی اشعری است. بدین ترتیب، خطاب بنی صدر به جمع ما بوده و نه به شخص من. ایشان با شخص من که خصومتی نداشته است.  

حال که این داستان مطرح شد، به دو نکته مفید هم اشاره کنم. نخست آن که ماجرای حکمیت به گونه ای که در منابع اسلامی آمده به احتمال زیاد جعلی است و در آن دستکاری شده است چرا که در آن زمان معاویه مدعی خلافت نبود تا موضوع انتخاب یکی از دو مدعی به عنوان خلیفه در دستور کار حکمیت و حکمان قرار بگیرد و دیگر این که استفاده از حوادث تاریخ اسلام و نمادهای آن در بهره‌برداری‌های امروزین به کلی نادرست است و می‌تواند موجب سوء استفاده‌های خطرناک قرار بگیرد.  

سوم. جناب دلخواسته اصرار دارد که یوسفی اشکوری «وسط بازی است که به طرف قدرت غالب رفت». هرچند ایشان توضیح نداده که سرنوشت این وسط باز و پیوسته به قدرت غالب، پس از ۳۰ خرداد چه شد ولی آیا این تأکید ایشان بدان معناست که اشکوری از آن زمان تا کنون در جبهه‌ی استبداد بوده است؟ بعید می‌دانم که ایشان چنین باوری داشته باشد ولی اگر جز این است، انصاف حکم می‌کرد مدعی بدان تصریح کند. در هرحال زندگی هر شخصی در کشاکش حوادث، آینه‌ی شخصیت و کارنامه‌ی اوست.

چهارم. آقای دلخواسته در پاسخ ایراد من به نقل خبر وعده‌ی نخست وزیری مهندس سحابی به وسیله‌ی هاشمی رفسنجانی در ماجرای بررسی طرح عدم کفایت رئیس جمهور در ۳۰ خرداد ۶۰ که البته راوی آن فقط جناب ابوالحسن بنی صدر است، مرقوم فرموده‌اند که «این اطلاع را در زمان حیات زنده یاد سحابی، در مرداد ۱۳۸۹ منتشر کردم». اگر مراد این است که، چون انتشار این خبر به وسیله‌ی سحابی تکذیب نشده پس درست است، بی تردید، استدلال قانع کننده‌ای نیست. من البته سخنگوی مرحوم سحابی نیستم و غیب هم نمی‌دانم، اما از آن مقدمه چنان نتیجه‌ای نمی‌توان گرفت. اولا، حدس قریب به یقین آن است که در فاصله‌ی زمان انتشار مقاله‌ی دلخواسته و مرگ سحابی (حدود ۹ ماه و آن هم در اواخر که او مدتی در کُما بوده است)، اصولا وی از انتشار چنین خبری در یک سایت خارج کشوری و از نویسنده‌ای ناشناخته اطلاع پیدا نکرده باشد. ثانیا، فرضا سحابی اطلاع یافته، محتمل است که، به هر دلیل، نمی‌خواسته بدان پاسخ دهد. در هرحال این که خبر کذایی، در طول آن مدت نسبتا کوتاه، تکذیب نشده است، نمی‌توان نتیجه گرفت که خبر معتبر بوده است.

پنجم. جناب دلخواسته، به رغم نقدهایی که به سحابی دارد، در نهایت مفید می‌داند که با توسل به هر وسیله‌ای آن مرحوم سحابی را موجه نشان دهد و به ویژه می‌کوشد این امتیاز را برای او قایل شود که وی غالبا با بنی‌صدر همراه بوده و بنی‌صدر هم پس از مرگش از او و دخترش هاله ستایش کره است. در این ارتباط، خبری آورده است که ناراست می‌نماید؛ به ویژه که راوی منبع خبرش را نیز ذکر نکرده است. ایشان نوشته است: «پس از کودتای خرداد ۶۰ هم ایشان دست به افشاگری زد و نشان دادند که در طول ۵ سال نخست وزیری مهندس موسوی ۱۰۰ میلیارد از ۱۵۵ میلیارد دلار ارزش فروش نفت در عرض ۵ سال گم شده و به همین دلیل دستگیر و زندانی شد».

این قول سراپا در ابهام است. از جمله‌ی نخستین یعنی «پس از کودتای خرداد ۶۹»، چنین استنباط می‌شود که این «افشاگری» در اوایل دهه‌ی شصت بوده ولی در این صورت «در طول پنج سال» چه معنا دارد؟ همین طور تصریح شده که دستگیری و زندانی شدن سحابی «به همین دلیل» بوده و از سیاق گزارش فهمیده می‌شود که این رخداد در همان زمان بوده است. این در حالی است که سحابی اساسا در آن زمان دستگیر و زندانی نشده است. او بار نخست در سال ۶۹ بازداشت شد و حدود پنج ماه در بند بود. دلیل واضح آن نیز نامه سرگشاده‌ی شماری از فعالان سیاسی و ملی (که بعدها به نامه‌ی ۹۹ امضایی شهرت یافت) به هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت بوده است. در سال‌های ۷۹ و ۸۰ نیز چند بار بازداشت شد که مربوط به کنفرانس برلین و پرونده‌ی مشهور «ملّی مذهبی»ها بوده و ربطی به افشاگری ادعایی ندارد. روشن نیست با چه انگیزه‌ای و به استناد کدام منبعی، این خبر نقل شده است.

ششم. در باب از اکثریت انداختن مجلس در ۳۰ خرداد ۶۰. ایشان که تصریح کرده بود «اعضای نهضت آزادی . . . با نرفتن به مجلس می‌توانستند مجلس را از اکثریت انداخته…» و من در پاسخ گفته بودم که اعضای فراکسیون نهضت آزادی در مجلس شش نفر بیش نبودند و این تعداد نمی‌توانستند مجلس را از اکثریت بیندازند. ایشان طبق رسم مألوف با تغییر صورت مسئله و با توسل به نوعی مغالطه، موضوع را به بیراهه برده است. جناب ایشان عبارت «اعضای نهضت آزادی» در مدعای خود را از یاد برده و با اشاراتی به وقایع و افراد دیگر مدعی شده‌اند که «اگر تمامی لیبرال‌ها در بایکوت شرکت می‌کردند»، امکان از اکثریت انداختن بوده است. بله! چنین امکانی بالقوه وجود داشت (همان گونه که در هنگام بحث گروگان‌ها نیز عده‌ای از جمله من چنین کرده بودیم) ولی استناد من به عنوان «اعضای نهضت آزادی» در مدعای ایشان بود که معنای روشنی دارد. ایشان باید پاسخ دهد تمامی افرادی که ایشان از آنان یاد کرده (از جمله مجتهد شبستری، احمد سلامتیان و احمد غضنفرپور «از اعضای نهضت آزادی» بوده‌اند؟ و یا این عبارت معنای دیگری نزد وی دارد؟ بگذریم اگر هم فرضا در آن روز آبستراکسیون می‌شد، روز بعد و روزهای دیگر جناح مخالف و مصمم در تشکیل اکثریت موفق می‌شد. چنان که در باره‌ی گروگان‌ها نیز این گونه شد.  

هفتم. آقای دلخواسته در جایی از «گروه مهندس سحابی» یاد کرده است که می‌توانست در بایکوت جلسه استیضاح مؤثر واقع شود. در اینجا دقت لازم اعمال نشده است. در آن زمان یعنی در سال اول مجلس، سحابی «گروه»ی نداشته و عضو هیچ گروهی هم نبوده است. البته با دوستان قدیمش در نهضت آزادی و خارج از آن (از جمله محمدمهدی جعفری) در مجلس ارتباط و همفکری داشته است. بعدها (احتمالا در سال ۶۲) سحابی و جعفری و خانم طالقانی نیز به جمع فکری و مشورتی مستقل ما پیوستند که نه ربطی به موضوع مورد ادعا دارد و نه آن جمع گروه سحابی شمرده می‌شد.

هشتم. من گفته بودم «پرسش از درستی عنوان کودتا را به اهل فن وا می‌نهم، ماهیت حقوقی طرح عدم کفایت و ادله‌ی آن را نیز به اهل فن واگذار می‌کنم». حضرت دلخواسته در پاسخ نوشته‌اند «عجب داستانی است! ایشان با رأی دادن به بی کفایتی رئیس جمهور، با کودتاچیان همکاری کرده تا پوشش «قانونی» شود» و در ادامه ادعا کرده که «این کار را در زمانی انجام داده اند که . . .». سپس فهرستی بلند از اقدامات شیاطین وابسته به بهشتی و حزب جمهوری اسلامی علیه نماد قانون و عدالت یعنی جناب بنی‌صدر ارائه داده‌اند. فعلا در باره‌ی صدق و کذب آن فهرست مناقشه نمی‌کنم ولی اگر فرضا تمامی آن‌ها درست و مُرّ حقیقت باشد، اما چه ربطی به مانحن فیه دارد؟ گفته‌اند مدعا و دلیل باید تناسب داشته باشد و نیز قاعده است که مدعا نباید با دلیل یکی باشد. به هر رو اکنون نیز تکرار می‌کنم من تا این لحظه روند استیضاح رئیس جمهور وقت را قانونی (ولو شکلی) می‌دانم و دلایل خودم را برای رأی به عدم کفایت پیش از این گفته‌ام ولی در عین حال صادقانه پس از چهل سال داوری را به اهل فن وانهاده ام و اگر نظرشان قانع کننده باشد، قبول می‌کنم. در هرحال پذیرفتن اشتباه، نه تنها ایرادی ندارد بلکه خوب هم هست. من اکنون نه همان آدم چهل سال پیش هستم و نه همان افکار را در تمامی موارد حداقل عینا حفظ کرده‌ام.  

نهم. مرقوم فرموده اند که «بنابراین اگر فرض را بر این بگذاریم که ایشان به عنوان یکی از اعضای حکومت که حال به دولت کودتاه تبدیل شده بود، از مواضع رئیس جمهور در برابر آقای خمینی و رهبران حزب جمهوری اسلامی اطلاع نداشته اند، نمی‌توانند بگویند که گزارش رفسنجانی از کودتا را در روز بعد از کودتا که نمایندگان مجلس در دانشگاه تهران و در نماز جمعه حضور داشتند و سخنرانی از صدا و سیما پخش شد و بعد در روزنامه‌های عصر نیز منتشر شد، خبر نداشته‌اند».

در این باب مناسب می‌دانم که از همان تعبیر اعجابی آقای دلخواسته استفاده کنم که: عجب داستانی است! اولا مراد از «یکی از اعضای حکومت» چیست؟ من به عنوان یک نماینده‌ی ساده و مغضوب مجلس، عضوی از حکومت جمهوری اسلامی آن هم از نوع کودتایی آن بوده‌ام؟ گریزی نیست که باز به حقوقدانان و مخاطبان منصف ارجاع دهم. البته از ایشان که تمامی دولت‌های بعدی در جمهوری اسلامی را، به دلیل برکناری بنی‌صدر در چهل قبل در سال ۶۰، فاقد مشروعیت می‌داند، طبیعی می‌نماید که آدم بی‌دفاعی چون من را نیز عضوی از حکومت و طبعا تهی از مشروعیت بداند! در این صورت، حداقل کسانی که چون معین‌فر و بازرگان و حتی سحابی‌ها، چگونه و به استناد کدام وجاهت قانونی و اخلاقی پس از خرداد ۶۰ باز در مجلس ماندند و حتی بعدها هم داوطلب نمایندگی مجلس شدند و هم کاندیدای ریاست جمهوری؟ به راستی عجب داستانی است! ثانیا، بله که من و احتمالا کسانی در موقعیت من در آن اوان از اغلب مسائل و اختلافات پشت پرده بین جناح‌های درگیر اطلاع لازم را نداشتیم و این دیگر از بدیهیات است و نیازی به گمانه‌زنی ندارد. ثالثا، نمی‌دانم که مدعی از کدام سخنرانی رفسنجانی در نماز جمعه در دانشگاه تهران سخن می‌گوید، اما با قاطعیت بگویم که من حتی یک بار از آغاز تا بعد در نماز جمعه تهران شرکت نکرده‌ام. در این صورت، چگونه و با کدام منطقی، آقای دلخواسته اطلاع از محتوای سخنرانی رئیس وقت مجلس به وسیله‌ی کسی که در آن قطعا حضور نداشته را مفروض و قطعی گرفته است؟ وانگهی، بی‌تردید بخش قابل توجهی از نمایندگان مجلس در آن مراسم فرضی حضور نداشته‌اند. بهتر بود که ایشان احتیاط کرده و اطلاق را رها می‌کردند.

دهم. می‌رسیم به آخرین مطلب. جناب دلخواسته گرامی از اشکوری پرسیده است که «… با کدام یک از ۱۲ دلیلی که برای اثبات بی کفایتی رئیس جمهور در مجلس طرح شد موافق بودند و بر اساس آن رأی به بی‌کفایتی اولین رئیس جمهور تاریخ وطن دادند؟…». سپس بار دیگر فهرست ۱۲ مورد را عینا آورده‌اند.

چندی پیش در یک کانال تلگرامی همین فهرست عینا آمده بود و بخشی از نطق آقای خامنه‌ای نیز در مجلس به مناسبت طرح عدم کفایت پیوست شده بود. خواندم و شنیدم ولی هیچ یک از موارد فهرست کذایی در آن وجود نداشت. به ادمین تلگرام پیغام دادم که در سخنان خامنه‌ای چنین چیزی دیده نمی‌شود. گفت فلانی (یکی از حامیان جناب بنی‌صدر) بازنشر کرده است. بعد افزود که می‌پرسم. فکر می‌کنم یک روز بعد فایل تصویری دیگری از آقای خامنه‌ای را بازنشر کردند که گرچه مفصل‌تر بود ولی باز هم فهرست مورد ادعا در آن وجود نداشت. بار دیگر موضوع را با آن دوست در میان نهادم. ایشان حواله داد به کتاب «خیانت به امید» که کتاب را در سایت آقای بنی‌صدر یافتم اما تا کنون جز مروری کوتاه موفق به خواندن دقیق کتاب نشدم ولی در همین مرور اجمالی آن فهرست را نیافتم.

اکنون جناب دلخواسته همان متن را بازنشر کرده ولی می‌بینم که ارجاع وی نیز به مقاله‌ای است از خود ایشان با عنوان «تبارشناسی کودتای خرداد شصت» که در ۱۳۸۹ در سایت رادیو زمانه منتشر شده است. اما نکته‌ی قابل تأمل آن است که آقای دلخواسته در آنجا فقط ۵ عنوان را فهرست کرده است. حال ۱۲ عنوان از کجا آمده است، خدا عالم است!

اما آنچه که مدعی فهرست کرده، مستند است به برخی از سخنان شماری از نمایندگان و هیچ یک اهمیت و وجاهت حقوقی ندارد. آنچه مهم و سند است، متن طرح مصوب عدم کفایت است نه سخنان این و آن. به ویژه که آقای دلخواسته، طبق معمول، در میان انبوه سخنانی که در موافقت و مخالفت با طرح طی چند جلسه طولانی گفته شده به صورت گزینشی جملات خاصی را برگزیده است. ایشان به طور کلی داستان عدم کفایت در مجلس را به گونه‌ای روایت کرده است که گویی در جلسه‌ای فرمایشی فقط مخالفان بنی‌صدر سخنانی دیکته شده را گفته‌اند و بعد رأی‌گیری شده و کار تمام شده است. حال آن که صورت جلسات پر تنش ۲۵ تا ۳۰ خرداد نشان می‌دهد که ده‌ها نفر موافق و مخالف سخن گفته و هر یک پاسخ دیگری را داده است. از جمله از کسانی که حامی بنی‌صدر بوده و یا حداقل با طرح عدم کفایت مخالف بوده‌اند و من در یک مروری اجمالی در صورت جلسات آن روزها، این اسامی را دیدم: بیانی، حجتی کرمانی، عزت الله سحابی، فرض پور ماچیانی، محمد محمدی گرگانی، محمد نصراللهی، رضا رمضانی و مجتهد شبستری. اغلب اینان از امضاکنندگان بیانیه‌ای بودند چند روز بعد منتشر شد و در آن اعلام کردند چرا در نهایت به طرح رأی موافق داده‌اند و نقدهایشان به دو طرف منازعه چیست.

سخن آخر این است کسانی که آن سخنان را گفته‌اند باید به پرسش مطرح شده پاسخ دهند. من مسئول گفتار و رفتار خودم هستم و در این باب در گذشته و در مقاله‌ی قبلی و نیز در همین نوشتار نظرم را گفته‌ام.

تلگرام
توییتر
فیس بوک
واتزاپ

12 پاسخ

  1. قاطعیت اسلامی در برابر تمامی کسانیکه مسلحانه و غیرمسلحانه در صدد براندازی جمهوری اسلامی هستند و دست به ترور و کشتار مردم میزنند

    این بخشی از نطق پیش از دستور آقای اشکوری در مرداد سال شصت است۰ برادر عزیز٫ بجای از این شاخه به آن شاخه پریدن٫ یا از نطق و رأی به خلع‌ید بنی‌صدر دفاع کن ویا از ملت معذرت بخواه۰ چون دکتر سحابی موضعی مشابه گرفته’ دلیل درست بودن آن موضع نمی‌شود۰

  2. باسلام.ایرادی به دوطرف بحث اقای اشکوری واقای دلخواسته دارم وان کش دادن بیش ازحد مطلب وطولانی نوشتن است که ازحوصله اکثرخوانندگان دوراست.من خودم حاضرم مطلب هردونفر را طوری دریکی دوصفحه خلاصه کنم که که هیچ لطمه ای به مفهوم موردنظرنرساند.
    اما بعنوان یک طرفداربنی صدردرسال ۶۰ رای منفی یا ممتنع نمایندگان ازادیخواه وروشنفکران ان دوره را که شاید تعدادشان به پنجاه شصت نفرمی رسید(اقای اشکوری دراین مورد بهتر می توانند نظردهند)اشتباهی فاحش وتاریخی می دانم .درواقع دران زمان تضاد اصلی بین ازادی واستبداد بود.بنی صدرسردمدارحفظ ازادیها وبهشتی وخامنه ای وهاشمی واکثرمجلس وامت حزب الله طرفداراستبداد بودند.استبداد یعنی همان وضعی که بعد ازخرداد ۶۰ بوجود امد.
    وظیفه ان نمایندگان رای مثبت به بنی صدروتلاش برای حفظ ازادیها بود.میگویند بنی صدرخودخواه بود یا کیش شخصیت داشت یا بادیگران همکاری نمی کرد.فرض می کنیم همه این ایرادها صددرصد بربنی صدرواردبوده باشد(که من البته دران مقطع قبول ندارم)بازتغییری دروظیفه تاریخی این نمایندگان بنظرمن بوجود نمی اید وباید انها باتشخیص تضاد اصلی درروند حوادث وظیفه خودرا بارای مثبت به ادامه ریاست جمهوری بنی صدرانجام می دادند که اکثریت قریب به اتفاق متاسفانه کوتاهی کردند.
    نظرات بنده البته بهیچوجه بمعنای تایید رفتاربعدی اقای بنی صدربخصوص دراتحاد بامجاهدین ورویه فعلی ایشان که وظیفه تاریخی خودرادرجهت همکاری با دیگرنیروهای طرفدارازادی واستقلال انجام نداده وبه کارهای تکراری وبی فایده برای عده محدودی ازطرفداران ذوب دربنی صدراکتفا می کند نیست.

  3. من دو جوابیه اشکوری به دلخواسته را خوانده‌ام؛ صرفنظر از جزئیاتی که ممکن است حق با او باشد در شمای کلی او حتی حالا هم متوجه نیست چون بزبان خودش اعتراف میکند که در تظاهرات ۱۴ اسفند ۵۹ بنی‌صدر را مقصر میداند(؟!)، بعنوان عضو گروه مستقلین و بیطرفها(؟!)، بر بنی‌صدر شوریده و در مجلس بر علیه بنی‌صدر (از نظر اشکوری کمتر مستبد و کمتردروغگو)، و بسود جناح (از نظر اشکوری مستبدتر و فریبکارتر)، رای داده و هنوز هم از آن دفاع میکند؟! و متأسفانه تا آنجا پیش میرود که بنی‌صدر را مسئول شرایط کنونی میداند!?

    بنظر من آقای اشکوری حداقل برای جبران مافات یک عذرخواهی بزرگ به مردم و بنی‌صدر بخاطر اینهمه کج فهمی بدهکار است!

  4. الف ـ کاش میشد گفت آقای اشکوری آن گونه بود ولی اشکوری دیگری شد. ولی از آنچه در پاسخ به آقای دلخواسته نوشتند و بر آن پا فشردند پیداست که ما دو اشکوری داریم !
    ب ـ دو جبهه بود چنان که اکنون هست، یکی جبهه مردمی و ملی، دیگری جبهه استبداد یا باند حزب الله. سران باند حزب الله اسلام را بهانه و دستاویز کردند، توده های عوام مذهبی (از بیسواد و بدتر از آنها عوامِ تحصیلکرده) را فریفتند، فرصت جویان را هم بکار گرفتند، آنگاه با تمام توان با ایران دشمنی و حقوق ملت را پایمال کردند. در سال ۶۰ مختصر سهمی که ملت از قدرت داشت را با خیانت و جنایت بسیار گرفتند.
    این آخرین نوشته آقای اشکوری را مقداری خواندم و ادامه ندادم. هنوز باور نمیکنم که بر خطای روزگار جوانی و دوره آخوندی بایستند و چنین مطلب بنویسند !
    به ایشان گفتند شما در «آن روز» طرفِ استبداد را گرفتید و در آن جهت کوشیدید. ایشان بجای این که بگویند چنین نبود، یا بود ولی منِ آخوندِ سی ساله آن روز خطا کردم، پیوسته میگویند شما خود را حق مطلق میدانید و طرف دیگر را باطل و…! در واقع از موضوع خارج میشوند و میکوشند طرف دیگر را بی اعتبار کنند! در حالی که اگر طرف دیگر را هم بی اعتبار کنند خطای ایشان درست نمیشود.
    کسی نگفت ما حق مطلق هستیم و طرف دیگر (گروه حزب الله) باطل مطلق. میگویند آقای خمینی و گروهش، ضد ملی بودند و ما در جبهه مردمی بودیم، اگرغیرازاین بودیم به آنها می پیوستیم و بهره می بردیم. می پرسند شما کدام طرف بودید؟ باز آقای اشکوری بجای پاسخ روشن و سرراست، از موضوع خارج میشوند و میکوشند طرف بحث را بی اعتبار کنند! این هم باعث نمیشود خواننده این نوشته ها حق را به آقای اشکوری بدهد. مگر چگونه آدمی باشد.
    آقا ! فرض کنیم شما درست میگویید که هیچ یک از دو طرف مطلق نبودند. ولی درگیری میان ملت و باند حزب الله با رهبری آقای خمینی و امثال رفسنجانی، بهشتی، خامنه ای، آیت، لاجوردی و … بود. شما کدام طرف بودید؟ دیدید که بعد با خودتان چه کردند ! برای یک سخنرانی حکم اعدام به شما دادند! یعنی تا این اندازه جان دیگران حتا جان کسانی که در آن موقعیت به آنها خدمت کرده اند برایشان بی ارزش است و با این آسانی آدم میکشند! بنابراین باید دریافته باشید که آنها حقی نبودند که مطلق باشند یا نباشند. به شمایی که حسن اشکوری باشید ثابت کردند که چه بودند و هستند! طرف دیگر ملت بودند. شما در کدام سو بودید؟
    پ ـ میگویید آقای بنی صدر و شما حق مطلق نبودید و آنها هم باطل مطلق نبودند که ما میان حق و باطل ایستاده باشیم! فرض کنیم این جور بوده باشد :
    ۱ـ چرا رای ممتنع ندادید؟ چرا طرف باطلِ نسبی ایستادید و علیه طرف دیگر رای دادید؟ چرا بسود باطلِ نسبی، هم خود رای دادید و هم امضا جمع میکردید؟
    ۲ـ اگر در این بحث حق با شما پنداشته شود چه فرقی میکند آدم در زندگی کجا ایستاده باشد؟ در هر جا میتوان ایستاد و گفت هیچ یک از دو طرف حق یا باطل مطلق نبودند! میان جنایتکاران و قربانیان، بیدادگر و ستمدیده، میان باند حزب اللهِ حاکم بر ایران و مردم مظلوم ایران ایستاد و گفت هیچ یک حق مطلق یا باطل مطلق نیستند! یا میشود گفت حق و ناحق نسبی است و از این گونه حرفها زند ! پس چرا میگویید خوزستان و ایران …؟ اکنون هم میان خامنه ای و مردم ایران بایستید و بگویید هیچ یک حق یا باطل مطلق نیستند !
    ت ـ گروه حزب الله و سرانشان را در این حدود چهار دهه شناختیم، اگر کار خوبی هم بکنند و حرف حقی هم بزنند بیاد سخن منسوب به علی بن ابی طالب می افتم که حرف حق میزنند ولی مراد باطل دارند! در این مدت هیچ جای دفاع نگذاشتند و ثابت کردند که باطل مطلق هستند. این همه کشتار و غارت و تجاوز به ناموس مردم و …، در حرم امام رضا بمب گذاشتند و سپس دو سه جوان زندانی را واداشتند که بگویند ما بمب گذاشتیم و اعدامشان کردند! ولی یا علی بن موسی الرضا می گویند و بنام او ثروت بی حسابی در اختیار دارند و مشغول سؤاستفاده هستند!
    به آقای خمینی مرجع تقلید، امام و مدعی رهبری مسلمین جهان گفتند اسلام را به خطر انداختی، پاسخ داد حفظ اسلام واجب ولی حفظ حکومت اوجب واجبات است (پارسال و امسال یکی دو نفر یک «از» به آن افزودند!). یعنی برای اینها هیچ چیز حتا اسلام و خدا و پیامبر و قرآن مهم نیست، برای حفظ قدرت (اوجب واجبات) هرجنایت و خیانتی کرده اند و می کنند ! باطل مطلق مگرچیست؟! چقدر جنایت و خیانت کنند و حتا به ناموس مردم بارها و بارها تجاوز کنند سرمایه های مردم را تریلی تریلی به خارج بفرستند و … ، تا شما باور کنید اینها باطل مطلق هستند، در حالی که بارها ثابت شده که اگر در جایی سخن حقی بگویند مراد باطل دارند؟
    بنی صدر هم مانند همه آدمها اشکال ها و اشتباه هایی داشت، ولی میتوانست با اینها بسازد، بماند، سرمایه بیندوزد و زندگی کند. اما خود و خانوداه اش را به خطر انداخت و دست از پیکار برنداشت تا به امروز.
    بگویید در آن زمان جوان بودم، آخوند هم بودم، اشتباه کردم. ولی بزودی راه درست را یافتم و تا کنون پیمودم، تا یک گامیِ مرگ هم رفتم. چیزی از شما کم نمیشود حتا براعتبارتان افزوده میشود. آقای اشکوری! اعتبار شما تنها مال خودتان نیست. نباید آدمی چون شما بی اعتبار شود.
    ث. یکی از پیامگذاران نوشتند وضع خوزستان بحرانی است، نوشتند شرم نمی کنید که حرف سال ۶۰ را میزنید و … !
    ولی پرسش این است که چه کسانی خوزستان و همه ایران را به این مصیبت ها دچار کرده اند؟ از کجا و چگونه قدرت گرفته اند که توانستند این همه جنایت و خیانت کنند؟ تجربه است. شما که به این گونه گفتگوها اعتراض دارید و توهین هم میکنید یا نمیدانید، یا اگر میدانید خود هم حزب الهی هستید و … و دلتان برای ایران یا خوزستان نسوخته، نمیخواهید واقعیتها روشن شود!
    از بخشهایی از نوشته آقای بهرنگ (مانند همیشه) بهره بردم ولی از قسمتهایی سر درنیاوردم، مانند آنجا که نوشتند «نوشته آقای دلخواسته نه پرسوناژ دارد و نه مستند است». پرسوناژ که دارد ولی تا آن اندازه که نیاز بود. در این داستان پرسوناژی بالاتر از آقای اشکوری و خمینی میخواهید؟ مطلب ایشان هم روشن و مستند است. نمونه دیگر اینکه نوشتند «آسیبی که بنی صدر خورد و آسیبی که به جامعه ایران زد … ربط به مجلس و … ندارد.»
    ولی دیگران نایستاده بودند که بنی صدر، خمینی را معرفی کند تا بپذیرند. در واقع شاه جز آخوند و سازمانِ آخوندی، کسی و سازمانی را باقی نگذاشته بود، خمینی هم از این خلاء بهره برد و قدرت را گرفت.
    چطور میشود آسیبهایی که (در واقع آقای خمینی، رفسنجانی، خامنه ای و دیگر سران و اعضای گروه حزب الله) به جامعه ایران زدند ربطی به مجلسی نداشته باشد که اکثریت و ریاستش را خودشان داشتند؟
    درست است که تصمیم در جای دیگر گرفته شد ولی در همان جا هم افزون بر بهشتی دیگر سران حزب الله مانند رفسنجانی و خامنه ای که در مجلس بودند شرکت داشتند و اثر گذاشتند.

  5. آقای اشکوری شما که اینقدر خودرا مظلوم ودرعین حال کارشناس درمسائل تاریخی می دانی خوب است ۱- دربا ب مصادره وملی کردن کردن صنایع نوپای ایران همچون ایران ناسیونال .کفش ملی .کارخانجات شرکت مینو ودهها صنعت وشرکت دیگر که توسط مهندس سحابی به شورای انقلاب پیشنهاد شد وسپس عملی گردد مطالبی بنویسید که چگونه ایران را که دومین کشور صنعتی آسیابود به امروز رساند .۲- خوبست درمورد قصد ابراهیم یزدی که باگذرنامه آمریکا ییش بارفیق فیدل عکس یادگاری می گرفت به پس دادن هواپیماهای f14 وهلیکوپترهای هوانیروز به آمریکا هم مطالبی بنویسید

  6. با سلام
    محمود دلخواسته

    پاسخ آقای اشکوری را خواندم. متاسفانه باز ایشان از پاسخ دادن به سوالات شفاف و صریح اینجانب طفره رفته اند و دوباره بجای مستند کار کردن به انشا نویسی و کار رتوریک روی آورده اند. در روش کار علمی تحقیق همیشه تمرکز روی موضوع تحقیق است و از وارد کردن موضوعات و مواردی که هیچ ربط مستقیمی به موضوع تحقیق ندارد دوری می شود. یعنی همان روشی را که ایشان پیش گرفته اند (برای مثال ایشان بگونه ی مطلق گرایانه، مقوله نسبی گرایی در فلسفه و علوم اجتماعی را وارد کرده اند که گرچه موضوعی است مهم ولی هیچ ربطی به سوالات اینجانب ندارد.) که در واقع بنظر می رسد با هدف گل آلود کردن آب صورت گرفته است.
    در آغاز تحقیق نیز گفته بودم که هدف از تحقیق، نه پاسخ به آقای اشکوری که از فرصت استفاده کردن و نور بر تاریک نگاه داشته ترین و مهمترین دوران مرجع انقلاب، که همان کودتای خرداد ۶۰ انداختن می باشد (که از آن به نام انقلاب سوم یاد شد ولی بسرعت این عبارت حذف شد). کودتایی که بر علیه جمهوریت و دیگر اهداف دموکراتیک و استقلال طلبانه و آزادی خواهانه صورت گرفت (کودتای خرداد ۶۰ ، در واقع، کودتا بر علیه بنی صدر نبود. بلکه بر ضد اهداف اعلام شده انقلاب بود و چون رئیس جمهور نمی پذیرفت دست از دفاع از آن اهداف بردارد و عهد خود با مردم را بشکند، کودتا، شکل بر کناری اولین منتخب تاریخ ایران را به خود گرفت). کودتایی که سبب باز سازی اقتصاد مصرف محور سلطنتی در شکل ولایی و در نتیجه افزایش فقر و تبعیض و سرکوب و فروپاشی اقتصادی و نابودی طبیعت وطن شد و شده است.
    اهمیت وارد کردن روایت این کودتا، که می توان آن را کودتای خمینی جماران بر علیه خمینی پاریس نامید، در روایت انقلاب از جمله به این جهت است که جامعه ملی ایران، بخصوص نسل جوان می تواند ببیند که کودتای خرداد ۶۰ هنوز در حال اتفاق افتادن است و انتصاب قاتل تاریخی، رئیسی (قول آیت الله منتظری) و تشنگی خوزستان و دیگر مناطق ایران، از آخرین نتایج آن می باشد. در نتیجه، برای جلوگیری از ادامه این اتفاق افتادن و بردن ایران به پرتگاه سقوط، راهی به جز باز گشت به نقطه انحراف رودی که قرار بود ایران را سر سبز کند و افتادن آن در شوره زار، نیست و آب را به رود بر گرداندن. چرا که تا آب از نقطه انحراف به رود باز نگردد، ایران زمین نه تنها سبز شدن را بخود نخواهد دید که روز بروز تشنه تر خواهد شد و سرعت بیابان شدن وطن افزون خواهد شد.
    در انتها، لینکهای گفتگو را در اینجا می گذارم، تا خوانندگان محترم خود قضاوت کنند.

    در آینه کودتای خرداد ۶۰، پاسخی به آقای یوسفی اشکوری
    https://www.zeitoons.com/89156?fbclid=IwAR01OU0X-2U0HpkPQF0R_Kgc3T3i0XANVRX8hmkosackgDZEqJxGxS-1n_Y

    «نیمه‌ی پنهان» نویسی آقای محمود دلخواسته
    https://www.zeitoons.com/89306

    در آینه کودتای خرداد ۶۰، پاسخی به آقای یوسفی اشکوری
    https://www.zeitoons.com/89664

    شرحی در باب چند نکته در نوشتار اخیر آقای دلخواسته
    https://www.zeitoons.com/90034

  7. باسلام
    جناب اشکوری، بخشی از نوشتۀ شما را خواندم و به دلیل اینکه آن را سازنده و در بر گیرندۀ سودی برای جامعه نیافتم، ادامه ندادم. اما آقای محترم، به کار گیری واژه هائی نظیر “بنی صدریون” و “بنی صدری ها” و… خارج از احترام به “قلمی” است که در دست دارید. شما مگر تمامی “بنی صدریون” را می شناسید که به خودتان اجازه می دهید در مورد آنها قضاوت کنید؟ کاربرد این واژه ها برازندۀ کسی نیست که ادعای تأئید کرامت و استقلال انسان را می کند. این رویۀ قضاوت کردن در مورد انسان ها شبیه همان نیست که آن چهارنفر از سوی خمینی مأمور به انجام اعدام های گروهی شدند؟ ایراد و تضاد در نوشته فراوان است و به همین تذکر بسنده می کنم شاید کارساز افتد.

  8. (۲)
    نوشتۀ آقای دلخواسته نه پرسوناژ دارد و نه مستند است.
    افزون بر این بگویم که اگر ما چنانچه به شخص آقای بنی صدر مراجعه کنیم و از او بخواهیم تا با ما از اشتباه کلانی که رخداده سخن به میان آرند به ما خواهند گفت:
    «خمینی در پاریس تعبیر “ولایت فقیه” را کنار گذاشت و جای آن “ولایت جمهور مردم” را گذاشت. ما دیگر خیالمون راحت شد. گفتیم این مرجع دین است. مرجع که زیر حرفش نمی زند. وقتی حرفی را پذیرفت عین تعهد است. [در مصاحبه با خبرنگار بین المللی در برابر دنیا می پذیرد که [در نظام آینده] ولایت با جمهور مردم است. [و این یک عهد است و او لابد] به عهد خودش عمل می کند. (ص ۵۷) [پیشتر یک بار در نجف به پیشنهاد من و دیگران گفت:] ما حکومتی ملی می خواهیم که بر پایۀ استقلال و آزادی باشد. این مصاحبه را پس از این که خمینی به پاریس آمد لوموند چاپ کرد. (ص۵۸) مجتهد می تواند فتوای خود را تغییر دهد ولی نمی تواند [و نباید] عهد خود را نقض کند؛ حتی اگر به ضرر او باشد. (ص ۵۸) [آقای خمینی به ایران که آمد سخن از حکومت اسلامی به میان آورد.] من به او ایراد گرفتم که شما آن را [پیشتر] ولایت جمهور مردم گفته اید. گفت: این را (یعنی حکومت اسلامی را) برای بستن دهان بعضی آخوندها گفتم. بعد فهمیدیم که نه این طور هم نیست . [منظور او از پیش هم همان حکومت اسلامی بوده است.]» (ص۶۰)
    «آقای خمینی که به پاریس آمد ما چند نفر نشستیم و نوزده سئوال و جواب نوشتیم و به او دادیم که آن را بخواند و پرسش خبرنگاران را بر اساس آن جواب دهد. (ص۶۷) یک کمیسیونی هم تشکیل دادیم که خبرنگاران سئوال های خود را به آن تحویل می دادند و آن کمیسیون برای آن ها جواب تهیه می کرد و خبرنگاران در مصاحبه آن سئوال ها را مطرح می کردند و آقای خمینی هم پاسخ هایی را که از کمیسیون گرفته بودند تکرار می کردند و اگر سئوال دیگری می شد پاسخ نمی دادند.» (ص۶۷)
    «ما موفق شدیم تا او به عنوان مرجع تقلید از زبان خودش بگوید که اسلام دین آزادیست. تا این جا موفق و شاد و سرحال بودیم. برای این که فکر می کردیم مرجع دروغ نمی گوید و می داند که دین یعنی تعهد و او عهد خود را نمی شکند. پس با اطمینان خاطر از این باور که او مرجع است و عهد نمی شکند هیچ تدارک دیگری را لازم ندیدیم… و این اشتباه کلان ما بود و هم چنین باور داشتیم که مرجع تقلید خالی از هوی است و کشش به قدرت ندارد و غافل بودیم که اینان همین را می آموزند.» (ص۶۸)
    «[آقای خمینی معنی کلمۀ دمکراتیک را نمی دانست که چیست.] خود ایشان بعدها به من در ایران گفتند که «در ایران مردم رای ندارند.» گفتم: پس این انتخابات برای چیست؟ گفت: «این ها برای آن است که در دنیا نگویند این ها [قرون وسطایی و] مرتجعند وگرنه مردم در ایران [بنا به باور شیعیان قزلباش] رای ندارند.» (ص ۶۸)
    «آقای خمینی همین که در ایران پایش را از پلکان هواپیما به زمین گذاشت یک جریان پایان یافت و جریانی دیگر شروع شد … » (ص۷۲)

    جمع بست:
    آسیبی که بنی صدر خورد و نیز آسیبی که بنی صدر به جامعۀ ایران زد بنایش بر اعتماد به آخوند و مُلّا [و مجتهد و فقیه و آیت الله (و یعنی این نُمایۀ عظیم خداوند)] است و ربط به مجلس و عزت الله سحابی و یوسفی إشکوری ندارد. مجلس شورای اسلامی [و دولت و قوۀ قضائیه] در ایران آخوندی [و حکومت ولایت فقیه] هیچ محلی از إعراب ندارند و گوز بی محل اند. ارتکاب به این “اشتباه کلان” ناشی از نادانی و بی تجربگی است. این اشتباه را جریان مشروطه خواه [مهندس بازرگان و یدالله سحابی] هرگز مرتکب نشدند.
    با احترام
    داود بهرنگ
    منبع
    خاطرات ابوالحسن بنی صدر ـ اولین رئیس جمهور ایران ـ به کوشش حمید احمدی ـ چاپ و نشر از: انجمن مطالعات و تحقیقات تاریخ شفاهی ایران (برلین) ـ چاپ اول ۱۳۸۰

  9. با سلام
    آقای اشکوری عزیز جایی در نوشته خود – این جا – می نویسند: پرداختن به مفاد این نوشته و رخدادی که در آن لحاظ شده در شرایط حاضر بلاموضوع است. جایی هم می نویسند: من نمی فهمم کجای این نوشته تاریخ است. این گفته – هر دو – درست و به جاست.
    در این باره که نوشتۀ آقای دلخواسته دارای استانداردهای یک پژوهش و یا یک نوشته تاریخی نیست این را بگویم که ما وقتی می خواهیم در بارۀ موضوعی که به گمانمان ربط به تاریخ دارد چیزی بنویسیم نخست دو کار می کنیم:
    ۱) پرسوناژها و عناصر نقش آفرین پیدا و پنهان مربوط به موضوع را مشخص می کنیم. در ارتباط با تاریخ معاصر ایران در بازۀ زمانی سال ۵۷ تا خرداد ۶۰ پرسوناژهای پیدای مربوط به موضوع عبارتند از:
    شخص خمینی ، آخوند و ملاهایی چون شیخ یزدی و مصباح یزدی و هادی غفاری [لشکر زخم خوردۀ مشروعه خواه در انقلاب مشروطه]، مسعود رجوی [نشسته بر نوک تیز پیکان تکامل تاریخ بشر در خانه ای تیمی]، سازمان چریک هایی فدایی خلق و حزب توده و چند جریان سیاسی مستقل دیگر و جریانات خودمختاری خواه در کردستان و خوزستان و ترکمن صحرا و چند سازمان سیاسی پر تکاپو و جریان شعبان بی مخ حزب الله که فعالیتی دامن گستر در زدن و زخمی کردن و کشتن جوانان روزنامه خوان و روزنامه فروش داشت و می کوشید تا کتابفروشی های جلوی دانشگاه بسته گردند و تمامی کتاب ها به جز “حزب فقط حزب الله ؛ رهبر فقط روح الله” در پیاده روی روبروی دانشگاه به آتش کشیده شوند و همه منافقین و چپی ها از دانشگاه ها بیرون انداخته شوند و در کوچه و خیابان به سان سگ کشته شوند. افزون بر این بگویم که مجلس شورای اسلامی در این بازۀ زمانی [همچون گوز بی محل بود و] محلی از إعراب نداشت. نه تنها مجلس که دولت نیز بنا به گفتۀ شادروان مهندس مهدی بازرگان چاقویی بی دسته بود.
    ۲) همه منابع پیدا و پنهان مربوط به پرسوناژها را تهیه می کنیم تا گفته و نوشته مان را به آن مستند کنیم.

    ادامه در ۲

  10. والله شرم آوره! از ایران رفتید آزاد بجای بررسی به اینهمه مشکلات و معضلات مردم داخل کشور یقه درجهاهمدرجهانایدگرفته اید! این پاسخ ها چقدر وقت برده؟ بهترنبود ونیست برای مردم کشورتان وقت میگذاشتید؟ جناب اشکوری همشهری دانشمندم متاسفم…!

  11. جملات زیر در این متن تمام چیزی است که من یکی می خواستم بشنوم:

    … در هرحال پذیرفتن اشتباه، نه تنها ایرادی ندارد بلکه خوب هم هست. من اکنون نه همان آدم چهل سال پیش هستم و نه همان افکار را در تمامی موارد حداقل عینا حفظ کرده ام…

    این سلامت نفس را به آقای اشکوری تبریک می گویم و امیدوارم الباقی افرادی که دستی در ایجاد یا تبیین تاریخ معاصر دارند هم همینقدر درست اندیش و صادق باشند.

  12. امروز همه گروه کردار و گفتار و پندار و…
    نیک و بد و خیلی بد داشته اند.
    تنها راه نجات ایران و ایرانی و ایرانیان
    تفاهم و مشارکت ملی است .
    قاجاریان
    پهلویان
    جمهوری اسلامیان همه طیف ها

    مجاهدین
    فداییان

    جبهه ملیون قهرمانان شامل :
    ملی مذهبی
    نهضت ملی
    بنی صدر

    گروهای متصل بخارج:
    مایوییهای چینی
    موتلفه و حجتیه انگلیس
    پایداری روس و انگلیس
    توده ایهای روسی

دیدگاه‌ها بسته‌اند.

حدود هفده سال پیش و در زمان جدی شدن بحران هسته‌ای، در تحریریه روزنامه بحثی جدی میان من و یکی از همکاران و دوستان قدیمی که سابقه جنگ و خدمت در رده بالای سپاه را

ادامه »

بی‌شک وجود سکولاریسم آمرانه یا فرمایشی که توسط پهلوی‌ها در ایران برقرار‌شد تاثیر مهمی در شکل گیری و حمایت گسترده مردم از انقلابی که

ادامه »

آنچه وضعیت خاصی به این دوره از انتخابات آمریکا داده، ویژگی دوران کنونی است که جهان در آن قرار دارد.

ادامه »