رهبری سیاسی یا «امام سیزدهم»؟

زیتون– سال‌هاست که زیارت کنندگان مقبره روح‌الله خمینی با متن رسمی زیارتنامه برای او مواجه می‌شوند؛ اما این‌بار قرائت این زیارت‌نامه هنگام حضور ابراهیم رییسی و اعضای دولت جدید در مدفن او، از شبکه خبر سیما مستقیما پخش و در فضای مجازی بازنشر شد و بازخوردهای فراوانی یافت.

این اما اولین بار نیست که پس از شکست رویای ساخت «امت واحده»٬ دستگاه تبلیغاتی جمهوری اسلامی بر روی اندیشه ایجاد «تمدن اسلامی-شیعی» تمرکز می‌کرد. اساس ساخت این تمدن بر پررنگ کردن تضاد هویتی بین شیعیان و اهل سنت استوار است٬ پس هرچه اهل سنت دارند٬ باید شیعیان همان را یا بهترش را داشته باشند. از جمله مراسم ویژه شیعیان که بتوانند در آن هرچه می‌خواهند بکنند و چه محملی برای نیل به این هدف بهتر از ساختن یک «امام» دیگر در ایران.

امام در زبان عربی دارای معانی گسترده‌ است؛ اما این عنوان را شیعیان و بالاخص ایرانیان به‌صورت معناداری برای دوازده پیشوای مذهبی خود به کار می‌بردند تا زمانی که روح‌الله خمینی ملقب شد به این عنوان و عملا تبدیل شد به سیزدهمین امام؛ امامی که همچون دیگر ائمه بارگاه و ضریح دارد و زیارتنامه.

سرسلسله معصومان معاصر

به زیارت «معصومان» و «پیشوایان» رفتن از سنن مسیحیان٬ به ویژه کاتولیک‌هاست٬ که شیعیان آن را به ارث برده و بال و پر دادند.

اهل تشیع زیارت قبور بزرگانشان را پایه‌گذاری کردند٬ آن را مستوجب پاداش دنیوی و اخروی خواندند و پیروان این مذهب را به آن تشویق کردند تا به مرور تبدیل شود به یکی از خرده مناسک‌های شعیان.

احکام اصلی ادیان عموما خاصیتی جامد دارد و دخل تصرف در آن جایی ندارد.

اصول نماز٬حج٬ روضه در اسلام چنان چارچوب مشخصی دارد که فرقه‌های مختلف امکان زیادی برای ایجاد تغییر در آن را ندارند. نهایت تفاوت در عمل به این احکام در بین فرقه‌های مختلف دین اسلام محدود است به نوع وضو، اذکار و ترتیب حرکات و یا تفاوت زمانی چند دقیقه‌ای برای گشودن روزه.

کما اینکه با تمام تلاش‌های آیت‌الله خمینی و خامنه‌ای شیعیان نتوانستند «برائت از مشرکین» را به عنوان بخشی از مراسم حج جا بیاندازند.

با تمام تلاش‌های آیت‌الله خمینی و خامنه‌ای، شیعیان نتوانستند «برائت از مشرکین» را به عنوان بخشی از مراسم حج جا بیاندازند.

رفتن به زیارت قبور امامان و پس از آن به مرور زیارت قبور فرزندان ایشان یا دیگر بزرگان دین اما از چارچوب مشخصی برخوردار نبود و دست شیعیان برای دخل و تصرف  یا حتی بدعت در آن باز بود. برای قبور بارگاه و ضریح ساختند و «زیارت نامه» نوشتند.

دانشنامه اسلامی زیارت نامه را چنین معنا می‌کند: «دعایى که به عنوان تشرف باطنى براى ائمه ‌و امامزادگان مى‌خوانند و حاوى سلام و درود زائر نسبت به مدفون در آن مرقدهاست.»

در منابع شیعیان متونى به نام‌ «زیارتنامه‌» نقل شده که مدعی هستند سند آن‌ها به ائمه مى‌رسد و به عنوان‌ «زیارت هاى مأثوره‌» شناخته‌ مى‌شود؛ در کنار آن علماى این مذهب، کتب متعددى به صورت مجموعه‌هاى زیارات، تدوین کرده‌اند که ‌آمیخته‌اى است از زیارت‌هاى مستند و منقول از معصومین و زیاراتى که انشاى خودشان است.

زیارت‌نامه‌ها در ابتدا برای خوانده شدن در کنار قبور نوشته شدند٬ اما به مرور برخی از زیارت‌نامه‌ها نیز جهت زیارت فرد از راه دور نوشته شدند و زیارت نامه نویسی و زیارت نامه خوانی از دایره افرادی محدود٬ به دایره‌ای گسترده‌تر بسط یافت.

 به گفته جواد امام زیارت نامه مرقد آیت‌الله خمینی، توسط آیت‌الله جوادی آملی نوشته شده است.

براساس تعریف ویکی شیعه زیارت‌نامه غالبا با سلام و صلوات بر صاحب قبر و پیشوایان دینی آغاز می‌گردد. و در آن به جایگاه صاحب قبر و مفاهیمی مانند محبت، مودت، موالات، اطاعت، شفاعت، توسل، وفا، دعوت، تسلیم، تصدیق، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد، تولی، تبری و لعن اشاره می‌شود.

زیارتنامه عموم امامان شعیان را٬ امام بعدی نوشته است. اما به مرور دیگران نیز دست به زیارت‌نامه نویسی زدند. زیارت‌نام مختار را «شهید اول» نوشته و زیارت هانی هم از «المزار مشهدی» متعلق به قرن هفتم سرزده است.

زیارت‌نامه‌های اخیر را اما مراجع تقلید می‌نویسند؛ همچون زیارت نامه مرقد آیت‌الله خمینی که به گفته جواد امام، توسط آیت‌الله جوادی آملی نوشته شده است.

قرائت «زیارت‌نامه» به سبب بار مذهبی آن برای رهبری سیاسی ولو در جایگاه مرجع تقلید بوده باشد، به او جایگاهی همچون امامان و بزرگان مذهب شیعه می‌دهد. روح‌الله خمینی از مراجع تقلید شیعیان بود٬ اما جایگاه مهمتر او رهبری سیاسی‌ است که داشته.

خمینی بنابه خواست خودش در گورستان عمومی تهران٬ بهشت زهر دفن شد. به مرور اما مقبره او تبدیل به بنایی باشکوه شد٬ البته نه بر اساس معماری ایرانی- اسلامی برای مقابر ائمه و بزرگان دین؛ بلکه همچون قصری باشکوه.

در زیارتنامه نوشته شده برای رهبر انقلاب٬ البته بنابر سنت اهل تشیع٬ نام پسران او نیز نوشته شده؛ گویا آیت‌الله خمینی سرسلسله یک سلسله جدید از معصومان است.

جمهوریِ «امام‌زاده سازی و زیارت‌نامه نویسی»

بعد از انقلاب شمار امام‌زاده‌های ایران هفت‌برابر شد؛ امامزاده به فرزند یا نوادهٔ یکی از امامان شیعه گفته می‌شود؛ یعنی بر این اساس تمامی افرادی که پیشوند سید بر سر نام ایشان هست٬ می‌توانند امامزاده خوانده شوند.

جمهوری اسلامی در طول جریان اهل تشیع به افزایش عدد امامزادگان به منظور «مناسک» سازی دست زد.

زیارتنامه خمینی به زبان عربی نوشته شده است و برای عامه مردمی که به مدفن او می‌روند٬ غیر قابل فهم است؛ اما به دلیل زبان آن که در ایران به عنوان زبان دین شناخته می‌شود٬ می‌تواند به یک «متن مقدس» تبدیل شود.

تعداد امامزاده‌های ثبت شده ایران در سال ۱۳۵۷ حدود ۱۵۰۰ باب بوده است، این آمار در سال ۱۳۹۰ به ۸۰۵۱ باب افزایش یافته و در حال حاضر شمار امامزاده‌ها و بقاع متبرکه ایران به عدد ۸۹۰۸ باب رسیده است.

اگرچه عدد امامزاده‌های کشف و ثبت شده بیش از تعداد بقاع متبرکه است چرا که در برخی از بقعه‌ها بیش از یک امامزاده دفن است؛ همچنین تعداد زیادی امامزاده و بقعه متبرکه نیز وجود دارد که سازمان اوقاف آنها را به رسمیت نمی‌شناسد ولی برای برچیدن آنها نیز تلاشی نمی‌‌کند.

تک تک این امامزادگان صاحب ضریح٬ موقوفات و «زیارتنامه» هستند. پدیده امامزاده سازی چنان دامنه‌ای یافته که محمدعلی پورمختار٬‌نماینده وقت مجلس برای آن از تعابیری مانند «امام‌زاده‌های جعلی»، «امام‌زاده‌های غیر موثق» و «امام‌زاد‌‌ه‌سازی» استفاده کرد.

بسیاری از امامزاده‌های ایران فاقد سند و شجره‌نامه هستند و بر صحت تاریخی آن‌ها نقدهایی وارد شده‌است، که از معروفترین آن‌ها می‌توان به بی‌بی شهربانو، امامزاده قاسم و امامزاده قلقلی اشاره کرد.

محمدعلی پورمختار، از نمایندگان وقت مجلس، تیرماه سال ۹۸ در گفت‌وگو با خبرآنلاین توضیح داد که در این روند از مردم پول گرفته می‌شود و «چند‌ ده میلیونی» برای بارگاه هزینه می‌شود.

حال در کنار هزاران امامزاده بی‌شناسنامه و جعلی٬ یک بقعه و بارگاه جدید ساخته شده ست٬ با هزینه میلیاردی. بارگاه او برخلاف بارگاه پیشوای هشتم شعیان در مشهد دو گلدسته دارد با گنبدی پوشیده از طلا که برای ساخت آن مستقیما از بیت المال هزینه شده است.

زیارتنامه خمینی به زبان عربی نوشته شده است و برای عامه مردمی که به مدفن او می‌روند٬ غیر قابل فهم است؛ اما به دلیل زبان آن که در ایران به عنوان زبان دین شناخته می‌شود٬ می‌تواند همچون دیگر ادعیه‌ای و زیارتنامه‌ها به یک «متن مقدس» تبدیل شود. اهل تشیع «زیارت عاشورا» را همچون دعا می‌خوانند. بر این اساس دیری نمی‌پاید که زیارت نامه مرقد «امام خمینی» نیز تبدیل به دعایی شود که در مراسم مذهبی خوانده شود.