زیتون ـ یلدا امیری: هم‌زمان با افزایش تنش ایران با جمهوری آذربایجان، جمهوری اسلامی روز جمعه، ۹ مهر، رزمایشی در شمال غرب ایران برگزار کرد. بر اساس گزارش‌ها توپخانه یگان‌های زرهی نیروی زمینی ارتش در عملیاتی که «فاتحان خیبر» نام داشت، به مواضع و اهداف از پیش تعیین‌شده شلیک و بالگردها از این عملیات پشتیبانی کردند.
خبرگزاری تسنیم، وابسته به سپاه، گزارش داد که این رزمایش با نظارت سرتیپ کیومرث حیدری، فرمانده نیروی زمینی ارتش و حضور تیپ‌ها و گروه‌های مختلف انجام شده است. حیدری در این مانور گفته حساسیت ایران به مرز شمال غربی «افزایش یافته» و فعالیت اسرائیل آنجا «به‌طور کامل در رصد» است. مقامات آذربایجان واکنش‌های تندی به این رزمایش نشان داده‌اند.
تنش‌های اخیر میان جمهوری اسلامی و آذربایجان پس از برگزاری رزمایشی با میزبانی جمهوری آذربایجان و با حضور پاکستان و ترکیه در شهریور آغاز شد. چند روز پس از آن نیز کامیون‌های ایرانی به مقصد ارمنستان، با محدودیت‌های بیشتر و عوارض گمرگی بالاتر در مقایسه با گذشته مواجه و دو راننده ایرانی بازداشت شدند و تنش‌ها بالا گرفت. پس از جنگ قره‌باغ و توافق آتش‌بس میان ارمنستان و آذربایجان در سال گذشته‌ی میلادی حضور نظامیان آذربایجان در مناطق مرزی با ایران پررنگتر شده و بخشی از جاده گوریس قاپان که مسیر اصلی ترازیت و انتقال بار کامیون‌های ایرانی به ارمنستان است، به کنترل آذربایجان درآمد.
چرا این خبر مهم است؟
ایران و آذربایجان اختلافات زیادی در منافع و سیاست‌ها از یک سو و پیوندهایی ناگزیر از سوی دیگر دارند. ایران بزرگترین کشور شیعه در دنیاست که رهبر آن به دنبال ایجاد «تمدن اسلامی نوین» است و سیاست نفوذ در منطقه را دنبال می‌کند. جمهوری آذربایجان به‌عنوان دومین کشور شیعه در جهان، از نگاه جمهوری اسلامی بخشی از نقشه نفوذ در منطقه قفقاز است. اما اختلافات زیادی در سیاست آذربایجان و جمهوری اسلامی وجود دارد و منافع بسیاری از کشورهای منطقه مانند ترکیه و روسیه در آذربایجان با ایران تداخل و تضاد دارد.
تضاد در سیاست خارجی جمهوری اسلامی و آذربایجان یکی از این اختلافات است. آذربایجان روابط نزدیکی با غرب دارد و خواستار عضویت در اتحادیه اروپا و ناتو است، این موضوع به مذاق مقامات غرب‌ستیز جمهوری اسلامی خوش نمی‌آید.
روابط آذربایجان با اسرائیل هم از مهم‌ترین اختلافات جمهوری اسلامی با این کشور است، آذربایجان همکاری نظامی و امنیتی خود را با اسرائیل توسعه داده، باکو با سلاح‌های اسرائیلی توانست در جنگ شش هفته‌ای در قره‌باغ، ارتش ارمنستان را شکست دهد. الهام علی‌یف، رئیس جمهور آذربایجان هم اخیرا در مصاحبه‌ای در مورد استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین اسرائیلی در جنگ قره‌باغ گفت.
علاوه بر این دولت آذربایجان چندین بار از گروه‌های تجزیه‌طلب در استان‌های آذری ایران حمایت کرده است. تمامی این عوامل باعث شده که با وجود علاقه جمهوری اسلامی برای پیوستن آذربایجان به کشورهای تحت نفوذش، رابطه این دو کشور همواره میان دوستی و دشمنی در نوسان باشد.
چه گفته شد؟
الهام علی‌یف، رئیس‌جمهور آذربایجان در واکنش به خبر رزمایش جمهوری اسلامی گفت که «مات و مبهوت» مانده اگر چه آن را «حق حاکمیتی» دانست، اما افزود: «چرا طی ۳۰ سال گذشته که سه منطقه مرزی فضولی، جبرائیل و زنگلان تحت اشغال ارمنستان بود، ایران رزمایش نظامی انجام نداد».
المان محمداف، نماینده پارلمان آذربایجان هم تهدید کرد که «اگر ایران دم داشته باشد، آذربایجان آن را قطع خواهد کرد.» سردار جلال اوغلو، رهبر حزب دموکرات هم در واکنشی تند به رزمایش گفت: «به محض آن که ایران علیه ما اقدام کند، نیروهای پاکستانی در تهران خواهند بود، ایران باید از چنین اقداماتی اجتناب کند.»
اگرچه عباس موسوی، سفیر ایران در باکو در موضعی دوستانه گفت که این رزمایش تهدیدی برای جمهوری آذربایجان نیست و از پیش برنامه‌ریزی شده بود، اما بقیه مقامات جمهوری اسلامی تنش‌های اخیر را به اسرائیل مرتبط دانستند. حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران، در دیدار با سفیر جدید آذربایجان گفت که اسرائیل در مرزهای مشترک تحرکاتی داشته و افزود که تهران، حضور و فعالیت اسرائیل را علیه امنیت ملی خود تحمل نمی‌کند. او برخورد آذربایجان با رانندگان کامیون ایرانی و سخنان منفی مقام‌های آذربایجان را تاسف‌بار خواند.
محمد پاکپور، فرمانده نیروی زمینی سپاه، سخنان رئیس جمهور آذربایجان را «غیرواقعی» و «تحریک‌آمیز» دانست و او را متهم کرد که «تحت تاثیر اسرائیل» قرار دارد. پاکپور گفت: «دولت‌های همسایه بهتر از هرکس دیگری دلایل برگزاری رزمایش‌های ایران را می‌دانند» و از آذربایجان خواست که «اجازه ندهند اسرائیل خاک این کشور را بستر تحقق اهداف خود» کند. احمد وحیدی، وزیر کشور نیز گفت اسرائیل که علیه دوستی دو کشور «توطئه می‌کند.» و افزود: «آذربایجان در حوزه تمدنی ایران اسلامی قرار دارد و آنها باید بتوانند از ما الگو بگیرند.»
روزنامه کیهان، به مدیر مسئولی حسین شریعتمداری، در یادداشتی به قلم سعدالله زارعی نوشت: «آنچه اکنون در مرزهای شمال غربی ایران مشاهده می‌شود، شکل‌گیری یک اتحاد نامرئی بین آمریکا، ترکیه، آذربایجان، ارمنستان و رژیم صهیونیستی است.»
عبدالله گنجی، مدیرمسئول روزنامه جوان نزدیک به سپاه، نیز در توییتی آذربایجان را «آذربایجان جدا شده» خواند و افزود: «تا کنون حاکمان آذربایجان جداشده را به رسمیت شناخته‌ایم اما باید متوجه باشند با قدرت اجاره‌ای نمی‌توانند برای ملت آب‌دیده‌ای که قدرت‌های بزرگ فکر جنگ با آن را از سر بیرون کرده اند، شاخ و شانه بکشند.»
کمی عمیق‌تر؛ تعارض منافع و آرزوها
جمهوری اسلامی برای ساختن تمدن اسلامی تلاش می‌کند که اسلام شیعه را به سبک خود ترویج کند و باکو گسترش نفوذ جمهوری اسلامی را نمی‌پذیرد.
فتوای ارتداد رافق تقی، روزنامه‌نگار آذربایجانی که در آذر ۱۳۸۵ توسط مرتضی بنی‌فضل، نماینده آذربایجان شرقی در خبرگان رهبری و فاضل لنکرانی، از مراجع تقلیدِ صادر شد به قتل فجیع این روزنامه‌نگار انجامید. ده سال پیش نیز احمد جنتی، مقام حکومتی و نوری همدانی و مکارم شیرازی، دو مرجع تقلید قم به اعلام قانون ممنوعیت حجاب در مدارس آذربایجان واکنش شدیدی نشان دادند. این موارد نمونه‌هایی از دخالت‌های اگرچه غیر رسمی افراد صاحب نفوذ ایران در این کشور است.
سابقه‌ی سه دهه روابط تهران و باکو نشان می‌دهد که رهبر جمهوری اسلامی تلاش کرده این روابط را از سطح روابط دو کشور همسایه و هم‌زبان با استان‌های شمال غربی ایران، فراتر ببرد. علی خامنه‌ای تمایل دارد که رابطه با آذربایجان در چارچوب سیاست ایدئولوژیک جمهوری اسلامی در حمایت از جنبش‌های شیعه در منطقه قرار گیرد. اما مقامات آذربایجان از تلاش جمهوری اسلامی برای جذب شیعیان کشورشان رضایت ندارند. دولت آذربایجان در دهه‌های اخیر با وجود کاستی‌های فراوان کوشیده به کشوری نوگرا و همراه با جامعه جهانی تبدیل شود. آذربایجان می‌خواهد نظامی سکولار و طرفدار غرب شمرده شود و اقدامات مقامات جمهوری اسلامی را اخلال در سیاست‌هایش می‌داند.
علاوه بر این اسرائیل از آغاز روابط سیاسی با آذربایجان در سال ۱۹۹۲ و گشایش سفارت در باکو در سال ۱۹۹۳ همکاری‌های گسترده نظامی و امنیتی با همسایه شمالی ایران دارد. اسرائیل مشتری مهم نفت آذربایجان و فروشنده تسلیحات نظامی به این کشور است. گزارش‌هایی تایید نشده از نقش آذربایجان در عملیات سرقت اسناد هسته‌ای در شورآباد وجود دارد که بر اساس آنها خودروهای حامل اسناد هسته‌ای از مرز آذربایجان از ایران خارج شدند.
تهران و باکو از زمان تاسیس آذربایجان در سال ۱۹۹۱ تابه‌حال مواضع روشنی در قبال یکدیگر نداشتند و هنوز هم ندارند. سال گذشته در ابتدای جنگ قره‌باغ میان آذربایجان و ارمنستان اخباری مبنی بر ارسال کمک‌های تسلیحاتی ایران با همکاری روسیه به ارمنستان منتشر شد، اما پس از یک ماه رهبر جمهوری اسلامی در سخنرانی تلویزیونی ۱۳ آبان ۱۳۹۹ از آذربایجان حمایت کرد و گفت: «همه سرزمین‌های آذربایجان که به‌وسیله ارمنستان تصرف شده، باید آزاد بشود.»
آذربایجان و همسایگانش آرزوهای متعارضی دارند؛ رسانه‌های این کشور برنامه‌هایی با محتوای تشکیل «آذربایجان بزرگ» پخش می‌کنند، تا همه آذری‌ها از جمله آذری‌های ایران یک‌پارچه شوند. اردوغان در آرزوی امپراتوری عثمانی و احیای خلافت است و صراحتا خواهان گسترش نفوذ ترکیه‌ست در کشورهایی که قبلا در قلمرو عثمانی بودند. روسیه نمی‌تواند اتحاد جماهیرشوروی را احیا کند، اما پوتین، رئیس‌جمهوری جاه‌طلب است که می‌خواهد جمهوری‌های جداشده‌ی پیشین مانند آذربایجان را تحت سلطه داشته باشد. جمهوری اسلامی نیز برای ساختن تمدن اسلامی نوین زیر عبای ولایت فقیه، احترام چندانی برای تمامیت ارضی کشورها قائل نیست و به پیشبرد نفوذ مذهبی و نفوذ سیاسی خود می‌اندیشد.
