۱- هـــگل در نـــوشـــته‌ای (۱۷۹۵) کـــه بـــعدهـــا بـــا نـــام «اســـتقرار شـــریـــعت در دیـــن مـــسیح» ( The Positivity of the Christian Religion) منتشــــــر و مــــــعروف شــــــد تــــــلاش مــــــی کــــــند در نــــــقدی بــــــه «شـریـعت» و «کـلیسا» سـازی تجـربـه ایـمانـی ای کـه عـیسی مـسیح بـه عـنوان «کـارگـزار ایـمان» از ســر گــذرانــده، نــشان دهــد گــوهــرهــای اخــلاقــی و عــقلی ایــمان مــسیحی در ایــن رونــد، مــغفول و مســتحیل شــده انــد. بــه دیــگر ســخن، تــلاش بــرای تــبدیــل ایــمان بــه «نــهاد» آنــچنان کــه خــود را در شــــریــــعت کــــلیسایــــی نــــشان مــــی دهــــد، از بــــین بــــرنــــده ایــــمان مــــسیحی اســــت. کــــار مــــسیحیان و مـسیحیت راسـتین، ازیـنرو، بـازگشـت بـه هـمان تجـربـه ایـمانـی و اشـتراک در ایـمان عـیسی مـسیح و نـه پـیوسـتن بـه کـلیسا و انـجام مـناسـک شـریـعت مـسیحی اسـت. صـورت گـرایـی و قشـری زدگـی در شریعت مسیحی، نقطه کانونی نقد هگل است: «عـیسی، در ایـن دیـدگـاه، آمـوزگـار مـذهـب نـاب اخـلاقـی بـود و نـه مـذهـب مـحصل و مسـتقر. قـصد از معجــــزات وی نــــیز ایــــن نــــبود کــــه در خــــدمــــت یــــک دکــــتریــــن و نــــظام مــــذهــــبی بــــاشــــند. بــــرای فــــهم معجــزاتــش نــبایــد تــنها بــر واقــعیات قــابــل مــشاهــده تــکیه کــرد؛ ایــن پــدیــده هــای حــیرت افــزا و گــیرا شـایـد تـنها بـرای بـیدار کـردن و جـلب تـوجـه مـردمـانـی بـوده کـه نسـبت بـه اخـلاق کـور و کـر بـوده انـد. در ایــن دیــدگــاه، بــسیاری از ایــده هــای عــصر وی مــانــند: مــنتظر مــسیح بــودن، فــهمشان از بــی مــرگــی در صــورت و ذیــل نــماد و نــشانــه روز رســتاخــیز و هــمچنین تــصدیــق و بــاور بــه دخــالــت یــک مـــوجـــود شـــرور قـــوی در ایـــجاد بـــیماریـــهای جـــدی و غـــیرقـــابـــل درمـــان و غـــیره فـــقط تـــوســـط مـــسیح اســتفاده شــد، بــخشی بــه ایــن دلــیل کــه مــانــعی مســتقیم و آنــی در بــرابــر اخــلاق نــبودنــد و بــخشی هــم بــه ایــن دلــیل کــه مــی خــواســت بــدانــها مــعنا و مــفهومــی شــریــفتر ببخشــد. ازیــنرو، ایــده هــای مــوجــود و هــمعصر مــسیح بــه مــذهــب وی تــعلق اولــی و ذاتــی نــدارنــد و نــمی تــوان آنــها را ازلــی و غیرقابل تغییر دانست.» (استقرار شریعت در مذهب مسیح، هگل، فراز شماره ۴)

نـکته کـلیدی در ایـن فـراز، عـبارت اسـت از تـدریـجی بـودن رونـدهـا در هـدایـتگری عـیسی مـسیح و تـــــفکیک امـــــور زمـــــانـــــمند و مـــــکانـــــمند از مـــــفاهـــــیم و آمـــــوزه هـــــای نـــــابـــــی کـــــه مـــــسیح بـــــا خـــــود بـــــرای رهــروانــشان داشــته اســت. در ایــن صــورت بــندی کــلی، وی مــنتقد آمــوزه هــایســت کــه در کــلیسای مـــسیحی بـــه اســـم اخـــلاق مـــسیحی تـــرویـــج مـــی شـــونـــد و ایـــن آمـــوزه هـــا را بـــا اخـــلاق و عـــقلانـــیت

مسیحی ایمان محور در تخالف می داند. چرا »«ایمان» به «شریعت» تغییر می‌یابد؟ ایـــن پـــرســـش اصـــلی اســـت روبـــروی ایـــمان دیـــنی. بـــه دیـــگر ســـخن چـــرایـــی ایـــن تـــبدیـــل مـــهمتریـــن پــرســش اســت. از نــظر هــگل، ایــن تــغییر شــکل ســه دلــیل کــلان دارد. یــکی ایــنکه ایــمان در ابــتدا مجـرد مـحض اسـت و صـورت مـحض نـیازمـند «بـدن یـافـتگی» اسـت. ایـن بـدن یـافـتگی خـود را در امـری کـه «انـضمامـی» یـا «مـشخص» اسـت نـشان مـی دهـد. شـریـعت ایـنجا یـعنی تـشخص ایـمان. بـه عـبارت دیـگر، ایـمان کـه امـری «بـی مـیانـجی» اسـت نـیازمـند یـک وسـاطـت اسـت بـرای تشخص و این تشخص همان شریعت و ایمان عینیت یافته است. دلـیل کـلان دیـگر را شـایـد بـتوان ایـنگونـه تـوضـیح داد کـه ایـمان بـه عـنوان مجـردتـریـن پـایـه «دیـن»، در بـرخـورد بـا واقـعیت بـیرونـی یـعنی مـخاطـبان غـیرمسـتقیم خـود، تـبدیـل مـی شـود بـه امـری عـینی و قــابــل مــعرفــت بــین الاذهــانــی. ایــن حــالــت بــین الاذهــانــی بــایــد عــینی و قــابــل شــناســایــی بــاشــد. ایــمان مــحض، ازیــنرو، بــه دســتگاه شــریــعت تــبدیــل مــی شــود چــرا کــه در بــرخــوردش بــا عــینیت و انضمام بیرونی، راهی جز این ندارد. عـــــلت اصـــــلی دیـــــگری کـــــه هـــــگل دربـــــاره شـــــریـــــعت ســـــازی در دیـــــن مـــــسیح اشـــــاره مـــــی کـــــند بـــــحث «اتـوریـته» عـیسی مـسیح اسـت. در دیـن وی، مـحوریـت تـام شـخصیت عـیسی بـه عـنوان «فـرزنـد خـدا» اصـلی تـریـن عـامـل در شـکل گـیری اتـوریـته دیـنی و فـروخـفتن خـودآیـینی فـرد بـاورمـند اسـت و این فروخفتگی فرد، منجر به تأسیس نظامات کلیسایی و سلسله مراتبی می شود.
(حـــامـــد صـــفاریـــان در کـــتاب «پـــژوهـــشی در مـــفهوم پـــوزیـــتیویـــته در فـــلسفه دیـــن هـــگل» بـــه نـــحوی مستوفا به این موضوع پرداخته است.)

۲– مـــــی تـــــوان ایـــــن صـــــورت بـــــندی هـــــگل را از رونـــــد شـــــکل گـــــیری کـــــلیسا و شـــــریـــــعت در ایـــــمان مـسیحی در درازنـای تـاریـخ مـسیحیت، دربـاره اسـلام و شـریـعت و فـقه اسـلامـی نـیز بـه کـار بـرد و از هـــــــمان مـــــــنظر بـــــــدان نـــــــگریســـــــت. بـــــــه دیـــــــگر ســـــــخن، هـــــــمان نـــــــقدی را کـــــــه هـــــــگل بـــــــه رونـــــــدهـــــــای کــلیساســازی در مــسیحیت وارد مــی کــند، مــی تــوان بــه فــقه و شــریــعت مــحوری مســلط در تــاریــخ دیــن اســلام نــیز وارد دانســت. حــتی مــنظری کــه هــگل در ایــن نــقد بــرگــزیــده نــیز در مــورد اســلام کـارکـرد دارد و تـلاش بـرای احـیای تجـربـه مـعنوی و ایـمانـی پـیامـبر اسـلام در بـرابـر فـقه سـنگین، ســـترگ و ســـترون کـــه در مـــوارد عـــدیـــده و بـــسیاری هـــم بـــا ایـــمان دیـــنی در تـــضاد اســـت و هـــم بـــا شــهودهــای اخــلاقــی مــتعارف، مــی تــوانــد کــار کــسانــی بــاشــد کــه دل در گــروی اصــلاح فــکر دیــنی
دارند. در ایـن نـقد، یـعنی نـقد دیـن تـاریـخی و فـقهی مـوجـود از مـنظر ایـمان راسـتین، عـقلانـی و اخـلاقـی، مــنطقاً نــیازی بــه »نــفی« کــلیت دیــن نیســت. نــقد دیــن مــوجــود از مــنظر ایــمانــی و آســیبی کــه بــه ایـــمان دیـــنی وارد مـــی کـــند، لاجـــرم بـــه نـــفی دیـــن منجـــر نـــمی شـــود بـــلکه اتـــفاقـــاً از مـــوضـــع تـــقویـــت ایــمان دیــنی اســت. تــفاوت نــقد دیــن تــاریــخی از مــنظر دیــن ســتیزان و مــصلحان دیــنی دقــیقاً در هـمین دقـیقه خـلاصـه مـی شـود کـه اولـی از پـی نـقد دیـن مـوجـود، بـه دنـبال رسـیدن بـه نـفی دیـانـت اسـت ولـی دیـگری از نـقد دیـن مـوجـود بـدنـبال جـایـگزیـنی و تـقویـت ایـمان دیـنی اسـت. اگـر مـنتقد دیـــن مـــوجـــود، از نـــقد دیـــن جـــاری و مســـلط بـــه نـــفی کـــلیت دیـــن بـــرســـد، دیـــگر از گـــعده و جـــمعیت مــصلحان و نــوانــدیــشان دیــنی خــارج اســت و بــایــد در کــنار دیــن ســتیزان و کــمینه خــدانــابــاوران گام بردارد.

۳– قـرآن بـه عـنوان اصـلی تـریـن مـنبع و سـرچـشمه دیـن اسـلام و الـگوی ایـمانـی مسـلمانـان، بـیش از هرچیز بر همین ایمان دینی پافشاری می کند. آیه ۱۹۳ سوره آل عمران میگوید: رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِیًا یُنَادِی لِلإیمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَکَفِّرْ عَنَّا سَیِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الأبْرَارِ : پـروردگـارا! هـمانـا مـا دعـوت مـنادى ایـمان را شـنیدیـم کـه (مـىگـفت:) بـــه پـــروردگـــارتـــان ایـــمان بـــیاوریـــد، پـــس ایـــمان آوردیـــم. پـــروردگـــارا! پـــس گـــناهـــان مـــا را بـــیامـــرز و‌ زشتى‌های ما را بپوشان و ما را با نیکان بمیران.  مولوی در تلمیحی حیرت انگیز ازین آیه چنین می گوید: گوشم شنید قصه ایمان و مست شد کو قسم چشم، صورت ایمانم آرزوست. کـارویـژه روشـنفکران و نـوانـدیـشان دیـنی در روزگـار کـنونـی، جـایـگزیـنی و تـقویـت ایـمان دیـنی در بـرابـر صـورت، پـوسـته و قشـر دیـن اسـت کـه خـود را در فـقه نـمایـان کـرده اسـت. ایـن ایـمان دیـنی هـماره خـود را در پـیروی از تجـربـه ایـمانـی پـیامـبران الـهی و خـاصـه پـیامـبر گـرامـی اسـلام تجـلی مــیدهــد. تجــربــه ای که مــبتنی بــر اخــلاق و عــقلانــیت اســت و از ســر ســتیز بــا دســتآوردهــای بشــری در دوران جدید در نمی‌آید. آمــوزه اصــلی عــرفــای مــا در طــول تــاریــخ، تــداوم و بســط تجــربــه نــبوی بــوده و ایــنکه تــمام انــسانــها مـی تـوانـند در ایـن تجـربـه دیـنی هـمراه و هـمگام شـونـد و پـایـانـی بـر تجـربـه دیـنی مـتصور نیسـت. آنـچه بـه عـنوان خـتم رسـالـت گـفته شـده، پـایـان دادن بـه رسـالـت پـیامـبری اسـت و نـه تجـربـه نـبوی. تـــفکیک مـــیان دو مـــفهوم «رســـالـــت» و «نـــبوت» نـــاظـــر بـــه هـــمین دقـــیقه اســـت کـــه پـــس از پـــیامـــبر اسـلام، رسـالـت پـیامـبری بـه پـایـان رسـیده امـا تجـربـه نـبوی هـماره در جـریـان اسـت و روشـنفکران و مـصلحان دیـنی از قـضا بـایـد بـر ایـن تجـربـه گـرانـبها و اولـویـت بـخشی بـدان پـافـشاری کـنند تـا از سنگینی و سترگی فقه بکاهند و ایمان دینی را تقویت کنند.

۴– آیا شریعت و فقه را می توان حذف کرد؟ ایـن پـرسـش را اگـر از جـامـعه شـناسـان بـپرسـیم، پـاسـخشان ایـن خـواهـد بـود کـه چـرا اسـاسـاً بـایـد چــنین کــرد؟ بــه دیــگر ســخن یــک جــامــعه شــناس، طــرح چــنین پــرســشهایــی را نــادرســت مــی دانــد. بـرای یـک جـامـعه شـناس، جـوامـع و گـروهـها مـحقند آیـین و آداب درونـی خـود را داشـته بـاشـند بـا دو مـلاحـظه: یـکی در چـارچـوب حـق بـرابـر هـمه جـوامـع و گـروهـها و خـرده فـرهـنگ در بـرخـورداری از آزادی پــیروی از مــناســک خــود و دوم رعــایــت قــوانــین اصــلی و اســاســی جــامــعه و انــطباق بــا آنـــها (فـــرض مـــا در ایـــن دو مـــلاحـــظه، حـــکومـــت و جـــامـــعه دمـــوکـــراتـــیک اســـت.) بـــه عـــنوان مـــثال در جـــــامـــــعه ایـــــی کـــــه بـــــرده داری مـــــلغا شـــــده اســـــت، یـــــک خـــــرده فـــــرهـــــنگ نـــــمی تـــــوانـــــد در درون خـــــود مــناســبات اربــاب و بــرده را بــازســازی کــند. حــکومــت بــه عــنوان پــاســدار حــق آزادی افــراد بــایــد از طـــریـــق دادگـــاه صـــالـــح و بـــی طـــرف ایـــن مـــناســـبات را بـــه چـــالـــش بکشـــد و بـــه مـــردمـــان ایـــن اطـــلاع رســانــی را داشــته بــاشــد کــه پــیوســتن بــه ایــن گــروه خــاص، فــرد را در مــعرض ایــن مــناســبات قــرار مــی دهــد. امــا ایــن رونــد هــمانــطور کــه اشــاره شــد بــایــد مــبتنی بــر طــی کــردن مــراحــل شــفاف آیــین دادرسی و دادگاه عادلانه و با حضور هییت منصفه باشد. ازیـــنرو، پـــرســـش از حـــذف یـــک آیـــین یـــا مـــنسک، بـــرای جـــامـــعه شـــناســـان مـــطرح نیســـت امـــا بـــرای فـــیلسوفـــان یـــا الـــهی دانـــان چـــطور؟ بـــرای فـــیلسوفـــی کـــه در نـــظام هـــگلی بـــه بـــروز و ظـــهور ایـــده و دیــالــکتیک صــورت و مــاده نــظر مــی کــند، حــذف یــکی از مــراحــل تــطور ایــده، نــاشــدنــی اســت امــا وی بـایـد بـکوشـد دیـگران را بـه ایـن دقـیقه فـلسفی آشـنا کـند کـه ایـن مـرحـله، )ایـنجا مـراد شـریـعت اســـت( یـــکی از مـــراحـــل تـــطور ایـــده «ایـــمان» اســـت و تـــوقـــف تـــام در آن، مخـــل ایـــمان ورزی. بـــه عـبارت دیـگر، کـار فـیلسوفـان دیـن در جـوامـعی کـه شـریـعت و فـقه، وجـه اصـلی و مسـلط دیـن داری اسـت، روشـن سـاخـتن ایـن حـقیقت اسـت کـه شـریـعت یـکی از صـورتـهای دیـن داری اسـت و نـه تـام و تـمامـیت آن. پـس از ایـن تـلاشـها اگـر بـاز کـسانـی خـواسـتند در ایـن سـطح از دیـنداری مـتوقـف بـمانـند، مـادامـی کـه دو شـرط اسـاسـی پـیشین را رعـایـت کـنند، بـرای فـیلسوف دیـن محـل نـگرانـی نخواهد بود. ازیـــنرو گـــفتارهـــا یـــا راهـــکارهـــایـــی کـــه بـــدنـــبال حـــذف فـــقه و شـــریـــعتند، بـــنظر مـــی رســـد نـــه مـــبنای فلسفی دارند و نه مابه ازای جامعه شناسانه. وانـگهی، تجـربـه نـهضت اصـلاح دیـنی در مـسیحیت، لـوتـر و پـروتسـتانـتیزم وی پـیش روی مـاسـت. در آن جــنبش کــه خــود از دورن کــاتــولــیسیسم ســربــرآورد، اگــرچــه یــکی از گــامــهای اســاســی در خــلع قــدرت ســیاســی از کــلیسا بــود و پــیش زمــینه انــقلاب کــبیر فــرانــسه و تــحولات آتــی در عــرصــه ســیاســت و مــدرنــیته، امــا تــبدیــل هــمان »جــنبش« بــه »نــهاد« و تــأســیس کــلیسای پــروتســتان در مـــسیحیت خـــود نـــشان مـــی دهـــد رویـــای حـــذف شـــریـــعت و فـــقه و ایـــمانـــگرایـــی صـــرف و مـــحض، تاکنون در هیچ دین بزرگ و جهانی محقق نشده است.

۵– نسبت فقه و شریعت با معنای زندگی و هویت مسلمانی اگــر تــقسیم بــندی عــبدالــکریــم ســروش را از اصــناف دیــن ورزی پــیش چــشم داشــته بــاشــیم، دیــن داران را از یــک مــقسم و مــنظر مــی تــوان بــه ســه گــروه «معیشــت انــدیــش»، «مــعرفــت انــدیــش» و «تجــربــت انــدیــش» دســته بــندی کــرد. دیــنداری بــخش عــمده ایــی از جــمعیت مســلمان در جــهان اســلام از نــوع نخســت اســت و وزن و حــضور شــریــعت و فــقه در زنــدگــی روزمــره و بــالاتــر از آن، هـویـت فـرد مسـلمان و خـودآگـاهـی اش، بـسیار پـررنـگ و سـتبر اسـت. اگـرچـه مـعرفـت انـدیـشان و تجــربــت انــدیــشان و عــموم نــوانــدیــشان دیــنی بــه حــضور پــررنــگ فــقه و شــریــعت کــه تــأثــیرات کــلان فــــرهــــنگی، ســــیاســــی و اجــــتماعــــی دارد، بــــه چــــشم نــــقد و چــــالــــش مــــینگرنــــد امــــا نــــبایــــد نــــقد فــــقه و شـــریـــعت را بـــه نـــقد متشـــرعـــین تـــبدیـــل کـــرد و کـــوشـــید بـــا ســـتیزه گـــری، آنـــها را مـــآلاً از شـــریـــعت و فــقاهــتشان جــدا ســاخــت. یــکی از دلایــل حــضور ســنگین شــریــعت در تــمام ادیــان، نســبت تــامــی اســت کــه شــریــعت بــا مــعنای زنــدگــی و هــویــت فــردی و جــمعی افــراد بــرقــرار مــی کــند و فــرد را بــه جـمع و جـمعیت تـبدیـل مـی کـند و در سـطح فـردی نـیز بـرای فـرد انـگیزه و فـرصـتهای بـسیار بـرای تـنقیح مـعنای زنـدگـی و فـهمش از فـلسفه حـیات ایـجاد مـی کـند. تـلاش بـرای انـقطاع ایـن ربـط و نســبت، فــرد را دچــار بحــران هــویــت و بــی مــعنایــی و پــوچــی مــی کــند و هــیچ دیــنداری و مــصلحی چــنین رویــکردی را بــرای ایــمان ورزی و تــقویــت ایــمان مــفید بــه فــایــده نــمی دانــد. در تــمام ایــن چهار دهـــه اخـــیر، تـــلاش عـــمده نـــوانـــدیـــشان و مـــصلحان دیـــنی در مـــواجـــهه بـــا فـــقه در دو رویـــکرد کـــلان خــود را نــشان داده اســت: نخســت زدودن عــرصــه عــمومــی و حــکومــت از فــقه و شــریــعت و دیــگری کـــــاســـــتن از بـــــار ســـــنگین فـــــقه در عـــــرصـــــه اجـــــتماع و فـــــضاســـــازی بـــــرای دیـــــگر صـــــور دیـــــنداری و تـــــطورهـــــای ایـــــمان دیـــــنی از جـــــمله عـــــرفـــــان و اخـــــلاق. در عـــــرصـــــه فـــــردی و شـــــخصی نـــــیز تـــــلاش نـــوانـــدیـــشان و مـــصلحان عـــمدتـــاً نـــاظـــر بـــه عـــیان کـــردن خـــرافـــات دیـــنی و تـــوزیـــن احـــکام فـــقهی در تـرازوی اخـلاق سـکولار و فـرادیـنی بـوده اسـت. ایـن تـلاشـها مـطلقاً بـه مـعنای زدودن و زدایـش فـقه نیست بلکه کوشش برای روشن کردن جایگاه واقعی و محدود آن است.

خــلاصــه آنــکه در جــریــان اصــلاح دیــنی در اســلام بــنا بــه دلایــلی چــند کــه در ایــن مــختصر بــیان شـد، سـخن گـفتن از حـذف و نـفی شـریـعت و فـقه چـه از مـنظری فـلسفی و چـه جـامـعه شـناسـانـه محـــل تـــردیـــد اســـت و رویـــکردهـــایـــی کـــه بـــا چـــنین راهـــکاری بـــه ســـراغ عـــموم دیـــن داران مـــی رونـــد، نیازمند بازخوانی جدی هستند.