بانوان اول نامرئی

زیتون ـ سولمار ایکدر: «همسر رییس جمهوری» تا پیش از آغاز دولت سیزدهم، در ادبیات سیاسی جمهوری اسلامی عنوانی ناشناخته بود. جمیله علم‌الهدی، دختر احمد علم الهدی، امام جمعه مشهد و همسر ابراهیم رئیسی، اما گویی «قصد» دارد اولین «بانوی اول» ایران پس از انقلاب سال ۵۷ باشد.

از زمان تشکیل ستادهای انتخاباتی ابراهیم رئیسی تا امروز جمیله علم‌الهدی تلاش کرد که در قامت یک «بانوی اول» ظاهر شود اما شاید عجیب‌ترین اظهار نظر او این بود که خود را با میشل اوباما، همسر رییس جمهوری اسبق آمریکا مقایسه کرد.

همسر ابراهیم رئیسی چند روز پیش در همایش «گفتمان دولت سیزدهم: عدالت و معنویت» که در جامعه الزهراء قم برگزار شد سخنانی گفت که در رسانه‌ها هم انعکاس گسترده‌ای پیدا کرد. او در آن همایش گفته بود: «چند روز پیش کتابی مربوط به همسر رئیس جمهور آمریکا را به من دادند که در ایران ۳۷ بار ترجمه شده و هر بار با تیراژ بالا منتشر شده است. عنوان کتاب میشل رویای دختر آمریکایی است. از من خواستند مشابه این کتاب را بنویسم. کتاب را خواندم خیلی قشنگ و جذاب و تاثیرگزار بود. حتی بخش‌هایی از آن را به رئیس جمهور نشان دادم و ایشان گفتند کتاب نوشتن شما در این زمینه کار درستی است.»

او در بخش دیگری از این سخنرانی مدعی شده بود: «این کتاب برای دختران جهان الگوسازی می‌کرد. الگوی او الگوی سیندرلا است. دختری معمولی از زندگی معمولی حرکت می‌کند و به بالاترین مقام دنیوی می‌رسد. از جهت الگوی زنانگی چیز جدیدی نداشت اما امروزی و اثرگذار نوشته شده بود.»

جمیله علم‌الهدی در همین چند خط سخنرانی دو خطا داشت. او عنوان کتاب را «میشل رویای دختر آمریکایی» اعلام کرد، در حالی که چنین کتابی وجود ندارد. کتاب «شدن» میشل اوباما در ایران با نام‌های «میشل شدن» یا «بانوی اول شدن» چاپ شده است.

اما گذشته از این موضوع میشل اوباما وکیل، نویسنده و اولین بانوی اول آفریقایی تبار آمریکا اتفاقا در کتابش هیچ اشاره‌ای به سیندرلا نکرده است. او در سراسر کتابش تاکید که اگرچه دختری از یک خانوادۀ فقیر و کارگریِ رنگین پوستان آمریکا بوده اما با حمایت همیشگی و فداکارانه پدر و مادرش توانسته است ادامه تحصیل دهد. پس از اینکه از رشته حقوق دانشگاه پرینستون و بعد از آن هم از هاروارد فارغ‌التحصیل می‌شود در معتبرترین شرکت حقوقی شیکاگو با حقوقی بالا استخدام می‌شود که بسیار فراتر از انتظار خانواده‌اش بوده است. یعنی او خود، فارغ از همسر وکیل و رییس جمهورش، کسی بوده است؛ دقیقا برخلاف جملیه علم الهدی.

بانوی اول کیست؟

«بانوی اول» مقامی‌ است محصول دنیای مردسالارانه سیاست در کشورهای غربی که به همسران رهبران سیاسی در قدرت اطلاق می‌شود. به صورت سنتی «بانوان اول» کشورهای غربی باید نه تنها وفادار و جذاب، بلکه باهوش و صاحب عقیده هم باشند. هر چند وظیفه این بانوان اول با گذر زمان کمی تغییر کرده است. اگر چه خود عنوان «بانوی اول» در روزگاری که زنان راسا پا به دنیای سیاست گذاشته‌اند و صدر اعظم، نخست وزیر و رییس جمهوری می‌شوند، عنوانی بی‌مورد است.

با این حال بانوان اول عموما در امور خیریه و عام‌المنفعه شرکت دارند. در برنامه‌های سازمان ملل و یا دیگر نهادهای بین‌المللی برای ایجاد صلح، رفع فقر، آموزش کودکان و… نیز شرکت می‌کنند و کمتر به اظهارنظر در مسائل سیاسی می‌پردازند.

بر اساس تعریف مرسوم، بانوی اولی به همسر عالی‌ترین مقام سیاسی کشور اطلاق می‌شود، یعنی در ایران در واقع همسران رهبران جمهوری اسلامی حائز شرایط بانوی اول بودن هستند.

در شرق اما مقامی با عنوان «بانوی اول» کمتر دیده شده است. پادشاهی‌های شرق از دیرباز ملکه داشته‌اند اما این ملکه‌ها به غیر از مواردی معدود، تنها به امور حرم می‌پرداختند. در جمهوری‌های شرقی نیز همسران روسای جمهوری عموما نقش بارزی ندارند.

تنها در مقطع کوتاهی در سال‌های آخر حکومت محمدرضا پهلوی آخرین ملکه ایران با عنوان «شهبانو» حضور اجتماعی بارزتری یافت. هرچند که محمدرضا شاه در مصاحبه‌ای گفته بود: «هیچ کسی نمی‌تواند در من تاثیر بگذارد، چه برسد به یک زن. شما زنان هرگز میکل آنژ یا باخ نداشتید. شما هیچ وقت حتا یک آشپز بزرگ نداشته اید… شما هیچ چیز بزرگ و فوق العاده‌ای عرضه نکرده اید. هیچ چیز.»

با این حال فرح پهلوی توانست به رغم نقطه نظر‌های همسرش و جامعه سنتی آن زمان ایران، در حوزه‌های فرهنگ و هنر تاثیری قابل توجه از خود به جای بگذارد. از جمله ساختن چندین تئاتر و سالن سینما و از همه مهمتر پایه‌گذاری کانون پرورش فکری کودکان.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی اما جایگاه بانوی اولی به کلی از یادها رفت.

همسر رهبران یا همسر روسای جمهوری؟

از پیروزی انقلاب اسلامی تا کنون ایران دو رهبر و هشت رییس جمهوری داشته.

بر اساس تعریف مرسوم، بانوی اولی به همسر عالی‌ترین مقام سیاسی کشور اطلاق می‌شود، یعنی در ایران در واقع همسران رهبران جمهوری اسلامی حائز شرایط بانوی اول بودن هستند. خدیجه ثقفی نوری معروف به قدس ایران، همسر روح‌الله خمینی و دختر محمد ثقفی نوری بود.

او در سال ۱۳۰۸ خورشیدی با روح‌الله خمینی ازدواج کرد و در دوران حیات روح‌الله خمینی و پس از آن هرگز حضور اجتماعی و سیاسی نداشت.

منصوره خجسته باقرزاده همسر سید علی خامنه‌ای، رهبر دوم جمهوری اسلامی است. او در خانواده‌ای بازاری و مذهبی اهل مشهد بزرگ شده و بنا به تاکید سید علی خامنه‌ای تاکنون فعالیت سیاسی رسمی نداشته‌است. تنها برخی اوقات به دیدار خانواده کشته‌شدگان جنگ ایران و عراق می‌رود. تاکنون هیچ تصویری از منصوره خجسته در رسانه‌ها به طور رسمی منتشر نشده‌است.

اما همسران روسای جمهوری اسلامی نیز برخلاف همتایان غربی خود، از ایفای نقش اجتماعی و سیاسی در کشور خودداری کرده‌اند، یا شاید منع شده‌اند، البته تا پیش از آنکه همسر جمیله علم الهدی به خیابان پاستور برود.

گذشته از سه رییس جمهوری اول؛ بنی صدر، رجایی و خامنه‌ای که دوران ریاستشان همزمان با بحران‌های سال‌های اول انقلاب و پس از آن جنگ بود تنها نام عفت مرعشی، همسر اکبر هاشمی رفسنجانی، برای عموم مردم شناخته شده بود. اگرچه عفت مرعشی نیز بیشتر از طریق کتاب‌های خاطرات هاشمی رفسنجانی بود که شناخته شد. او نیز جز چند اظهارنظر پراکنده، نه در حوزه سیاسی دخالت داشته است و نه مانند دیگر بانوان اول دنیا در عرصه‌های اجتماعی حضور پیدا کرده است.

زهره صادقی، همسر محمد خاتمی از خانواده صدر بود. اما با وجود اینکه که در خانواده‌ای فرهنگی و سیاسی بزرگ شده، از تاسیس موسسه خیریه «به‌آفرین فردا» و شرکت در چند کار خیریه و نامه به همسر امیر وقت قطر برای حمایت از فلسطین فراتر نرفت.

اعظم‌السادات فراحی، همسر محمود احمدی‌نژاد هم با اینکه در بعضی از سفرهای داخلی و خارجی همسرش را همراهی و از بعضی موسسات خیریه بازدید کرد، فعالیت سیاسی و اجتماعی چندانی نداشت. در دوران احمدی‌نژاد اما خواهر او تلاش کرد تا نقشی پررنگ‌تر در عالم سیاست ایفا کند. هرچند که اقدامات او هم به عضویت در شورای شهر تهران در دوره سوم محدود ماند.

صاحبه روحانی نیز در دوران ریاست‌جمهوری حسن روحانی در بعضی مراسم رسمی حاضر شد. یکی از آنها، مراسم افتتاحیه بازارچه خیریه در برج میلاد در سال ۹۲ بود. او هم اما همچون همسران دیگر روسای جمهوری ایران خانه‌دار است و به فعالیت سیاسی یا اجتماعی چندانی مشغول نیست.

تناقض‌های جمیله علم‌الهدی بودن

جمیله علم الهدی اما راه و روشی دیگر در پیش گرفت.

او پیش از انتخاب همسرش به عنوان رییس جمهوری نیز عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی و دانشیار در این دانشگاه بود. جمیله علم الهدی همچنین بنیانگذار و رییس پژوهشکده مطالعات بنیادین علم و فناوری دانشگاه شهید بهشتی و دبیر شورای تحول و نوسازی نظام آموزشی کشور در شورای عالی انقلاب فرهنگی است.

جمیله علم الهدی می‌خواهد «میشل اوباما»ی کشوری باشد که مقامات سیاسی‌اش، که پدر و همسرش نمایندگان برحق آن هستند، بیش از چهل سال است به ضرب قانون یا اعمال محدودیت‌های فراقانونی «رجل سیاسی» را به میدان آوردند و زنان را پس زدند.

جمیله علم‌الهدی در هر دو دوره مبارزات انتخاباتی همسرش فعالیتی جدی داشت، دیدارها و سخنرانی‌های متعددی برگزار کرد. او در دوران مبارزات انتخاباتی برای بسیاری از روسای ستادهای تبلیغاتی ابراهیم رئیسی حکم صادر کرده بود و پس از تشکیل دولت او نیز در نحوی چینش کابینه نقش فعالی ایفا کرده بود.

دختر احمد علم الهدی همچنان نیز به فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی می‌پردازد. او روز گذشته (دوشنبه) در مراسمی رسمی در وزارت خارجه گفته بود: «ما میراث انقلابیون و رهبران بزرگ‌مان هستیم، اگر بار انقلاب بر دوش ما است و قرار است به قله برسیم باید ببینیم که در این مسیر چه کار ویژه ای زنان ما می توانند انجام دهند به خصوص در جایی مثل وزارت خارجه که در خط مقدم قرار دارد.»

او اما فراموش کرده است که پدرش، همسرش و نظامی که خود را میراث‌دار آن می‌داند جایگاه زن را در خانه و در نقش‌های مادری و همسری تغریف می‌کنند و ارزش زن را در تعداد فرزندانی می‌داند که به دنیا آورده است.

جمیله علم الهدی می‌خواهد «میشل اوباما»ی کشوری باشد که مقامات سیاسی‌اش، که پدر و همسرش نمایندگان برحق آن هستند، بیش از چهل سال است به ضرب قانون یا اعمال محدودیت‌های فراقانونی «رجل سیاسی» را به میدان آوردند و زنان را پس زدند.