زیتون ـ یلدا امیری: روسیه در سحرگاه پنج‌شنبه ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، ساعت ۵ به وقت محلی به اکراین حمله کرد. گزارش‌ها از اکراین از انفجار بمب و حملات موشکی به مقاصد نظامی در شهرهای بزرگ خبر می‌دهد.

روسیه با صدور اطلاعیه‌ای هشدار داده که تمامی آسمان شرق اوکراین را در مرز مشترک با این کشور می‌بندد. در این وضعیت پوتین به سربازان اوکراینی مستقر در مناطق شرقی گفته سلاح‌هایشان را زمین بگذارند و به خانه بازگردند.

شورای امنیت سازمان ملل متحد برای گفتگو درباره بحران اوکراین در نیویورک جلسه اضطراری تشکیل داد و اتحادیه اروپا فهرست ۲۶ مقام‌ ارشد تحریم شده روسیه را منتشر کرد. رئیس جمهوری امریکا هم در بیانیه‌ای روسیه را مسئول مرگ و ویرانی در پی حمله به اوکراین خواند و گفت آمریکا، متحدان و شرکایش پاسخی هماهنگ و قاطع به روسیه خواهند داد و مسکو را پاسخگو خواهند کرد. همزمان پترو پروشنکو، رئیس جمهور پیشین اوکراین، ولادیمیر پوتین را به آدولف هیتلر، تشبیه کرده است. از این رو چنانچه از شواهد پیداست شد آنچه نباید می‌شد.

از سوی دیگر مذاکرات احیای برجام در مراحل پایانی قرار دارد، اگرچه دیپلمات‌ها می‌گویند که توافق بیش از همیشه در دسترس است، اما تنش­‌ها سرنوشت مذاکرات را با اما و اگرهای بسیاری مواجه کرده است. پشت میز مذاکره هسته‌ای علاوه بر ایران شش کشور دیگر نشسته‌اند، آلمان، فرانسه، بریتانیا، روسیه و چین به صورت مستقیم و آمریکا ظاهرا غیرمستقیم با جمهوری اسلامی مذاکره می­‌کنند. همزمان این روزها آمریکا و سه کشور اروپایی تنش­‌های شدیدی با روسیه بر سر بحران اوکراین دارند.

شهر وین سال­هاست که میزبان دیپلمات‌های ایرانی و ۶ قدرت جهانی برای حل و فصل مناقشه هسته‌ای ایران است، اما بر اساس گزارش­‌ها این دور از مذاکرات کم‌رونق‌ترین دور گفتگوهایی است که پایتخت اتریش به خود دیده­‌است. برخلاف مذاکرات سال ۲۰۱۵ نه خبری از رفت و آمد و ازدحام خبرنگاران است و نه جنب و جوش و اشتیاقی در رفتار دیپلمات‌ها دیده می‌شود.

میخائیل اولیانف، رییس هئیت نمایندگی روسیه در مذاکرات احیای برجام در توئیتر نوشت: «به نظر می‌رسد که مذاکرات مربوط به احیای برجام به زودی از خط پایانی عبور خواهد کرد.»

علی باقری، مذاکره‌کننده ارشد جمهوری­ اسلامی شامگاه ۴ اسفند به تهران بازگشت. این بازگشت ناگهانی و فوری احتمالا به منظور کسب اجازه از آیت­ الله خامنه‌ای و مقامات ارشد جمهوری اسلامی در مورد آخرین گفتگوها است، شورای عالی امنیت ملی نیز روز شنبه جلسه خواهد داشت.

به وجود این به دلیل آنچه در مرز روسیه و اکراین در حال وقوع است مذاکرات هسته‌ای ایران دیگر در سرخط خبرها نیست. تنش روزهاست که در اکراین به بالاترین سطح خود رسیده و سحرگاه امروز به یک «جنگ» به معنای کلاسیک آن بدل شده و همه خبرهای دیگر را تحت تاثیر خود قرار داد.

در این میان یکی از اقدامات کشورهای اروپایی توقف پروژه خط لوله انتقال گاز از روسیه، «نورد استریم ۲»، توسط آلمان بود. آلمان در سال­های اخیر پروژه نورد استریم ۲ را علیرغم مخالفت کشورهایی مثل آمریکا، بریتانیا، لهستان و اوکراین پیش برد. هزینه این پروژه ۱۰ میلیارد یورو بود که روسیه و شرکت­های انرژی در غرب مشترکا آن را تامین کرده‌اند.

چرا این خبر مهم است؟

بحران اوکراین نه تنها باعث شده که مذاکرات احیای برجام از صدر خبرهای جهانی نزول کند بلکه می‌تواند، تاثیراتی هم بر محتوای مذاکرات هم بگذارد. با توجه به سابقه سیاست­ ورزی روسیه در قبال جمهوری­ اسلامی این احتمال وجود دارد که مذاکرات به کارت بازی پوتین در مقابل غرب تبدیل شود و با بالا رفتن تنش، روسیه مذاکرات هسته‌ای و نتیجه آنرا به وجه‌المصالحه‌ای با آمریکا تبدیل کند. کشورهای غربی به شدت نگران پیشرفت­های هسته‌ای ایران هستند و بارها در مورد کوتاه بودن فرصت دستیابی به توافق هشدار داده­ اند. در مقابل سرگئی لاوروف، وزیرخارجه روسیه به تازگی در ملاقات با همتای انگلیسی خود گفته است که راهی طولانی تا دستیابی به توافق پیش‌رو داریم. حتی برخی از تحلیلگران غربی عنوان کرده اند که جمهوری ­اسلامی به خواست روسیه در مذاکرات تعلل می­‌کند.

از سوی دیگر اگر مذاکرات به توافق منجر شده، تحریم­‌های ایران لغو شود و تنش‌ها میان روسیه و غرب ادامه یابد ایران به صورت بالقوه می‌تواند جای روسیه را برای تامین گاز اروپا پر کند. اگرچه ایران هنوز از لحاظ فنی امکان تامین گاز اروپا را ندارد اما روی کاغذ این کار ممکن است و اروپا در دراز مدت می‌تواند برای انجام این کار سرمایه­‌گذاری کند. چنین اتفاقی موفقیت بزرگی برای اقتصاد ایران خواهد بود.

سفر رییس‌جمهوری ایران به قطر آن هم بعد از ۱۱ سال این ظن را تقویت کرده که ایران بخواهد گاز خود را از طریق قطر به اروپا بفرستد و این به معنی دور زدن روسیه است.

در این میان همزمان، ابراهیم رئیسی، به قطر سفر کرده و در اجلاس سران مجمع کشور‌های صادرکننده گاز (GECF) شرکت کرد. اعضای مجمع کشور‌های صادرکننده گاز، دارندگان ۴۴ درصد از تولید گاز جهان هستند و ۶۷ درصد ذخایر گاز طبیعی در جهان را هم دارند. دست بر قضا ایران، روسیه و قطر، سه دارنده بزرگ ذخایر گاز جهان هستند و چهارمی هم آمریکاست که در این مجمع نیست. حالا سفر رییس‌جمهوری ایران به قطر آن هم بعد از ۱۱ سال این ظن را تقویت کرده که ایران بخواهد گاز خود را از طریق قطر به اروپا بفرستد و این به معنی دور زدن روسیه است.

البته روسیه از همین حالا هم مخالفت خود را اعلام کرده و با توجه به پیوستن جمهوری‌اسلامی به «جبهه شرق» و قراردادهای نظامی و امنیتی با روسیه و قرارداد اقتصادی با چین، احتمالا آمریکا نیز از مخالفان چنین توافقی میان جمهوری­ اسلامی و اروپا خواهد بود.

کمی عمیق­تر؛ آیا ایران وجه‌­المصالحه بحران اوکراین خواهد شد؟

تنش‌های اخیر در اوکراین وضعیت کشورهای درگیر مذاکرات احیای برجام را به وضعیت مذاکرات هسته‌ای سال ۲۰۱۴ شبیه کرده است، در آن زمان نیز همزمان با مذاکرات، تنش با اوکراین به آغاز جنگ و جدایی شبه جزیره کریمه انجامید.

راجر کوهن از دبیران ارشد نیویورک‌تایمز سال ۲۰۱۴ در ستونی نوشت: «آیا درباره ماجرای ایران ــ اوکراین شنیده‌اید؟ چیزی شبیه این است. ولادیمیر پوتین در مورد توافق هسته‌ای ایران به خوبی همکاری می‌کند… در عوض، ایالات متحده چشم‌اش را بر تجمع نظامی بزرگ روسیه بر مرز اوکراین و در منطقه‌های تحت کنترل شورشیان جدایی‌طلب تحت حمایت مسکو می‌بندد. پوتین نقطه ضعف آمریکا را می‌شناسد و حس زمان‌بندی‌اش خوب کار می‌کند.»

افشای نوار صوتی محمدجواد ظریف وزیر خارجه پیشین ایران، نقش واقعی روسیه را نشان داد ظریف گفته بود که روسیه نمی‌خواست توافق به سرانجام برسد زیرا عادی‌سازی روابط ایران و غرب را به نفع خود نمی‌دید.

در سال ۲۰۱۵ یکی از نگرانی‌های روسیه بازگشت نفت ایران به بازار و کاهش درآمدهای نفتی مسکو بود، نگرانی دیگر این بود که با نزدیک‌شدن ایران به غرب، موضع روسیه به عنوان یک ابرقدرت تضعیف شود.

در سال ۲۰۱۵ یکی از نگرانی‌های روسیه بازگشت نفت ایران به بازار و کاهش درآمدهای نفتی مسکو بود. نگرانی دیگر این بود که با نزدیک‌شدن ایران به غرب، موضع روسیه به عنوان یک ابرقدرت تضعیف شود. اما در وضعیت فعلی مسکو تمام قد از احیای برجام حمایت می‌کند، روسیه دیگر نگران نزدیکی ایران و آمریکا نیست، پیوستن ایران به جبهه شرق و قراردادهای بلندمدت نظامی- امنیتی و اقتصادی با روسیه و چین عملا اختیار ایران را در تغییر جبهه سلب کرده و با رفع تحریم‌ها دست روسیه و چین در مبادلات اقتصادی باز خواهد شد.

اما تنش‌های اوکراین که به نظر می‌رسد یکی از دلایل آن دلیل اصلی آن خواست این کشور برای پیوستن به ناتو است برای روسیه موضوعی امنیتی و بسیار مهم است. با توجه به سابقه روابط ایران و روسیه احتمال اینکه مسکو ایران را وجه‌المصالحه اوکراین کرده و به نفع خود سوء­استفاده کند، دورز از ذهن نیست. در جریان مذاکرات هسته ای پیشین نیز روسیه به بهانه فروش سامانه دفاعی اس ۳۰۰ به ایران از آمریکا امتیازات بسیاری گرفت و واگذاری این سامانه را سال­‌ها و تا پس از توافق به تاخیر انداخت.

هدف اصلی دولت جو بایدن در سیاست خارجی خروج از خاورمیانه است، سیاستی که عامل خروج شتابزده آمریکا از افغانستان شد، دیپلماسی آمریکایی در سال­های اخیر بر شرق آسیا متمرکز شده و دولت بایدن به دنبال شکست چین در رقابت اقتصادی است و نمی‌خواهد در جبهه‌های مختلف درگیر شود. اما در این میان اوکراین به معضلی تبدیل شده است چراکه براساس سیاست‌های بنیادین آمریکایی و فشار اذهان عمومی حمله روسیه به یک کشور متحد اروپایی خط قرمز محسوب می‌شود.

بنابراین دور از ذهن نیست که بایدن نیز برای حل بحران اوکراین بر سر توافق هسته‌ای ایران با مسکو معامله کند و توافقی در راستای خواسته­‌های روسیه تنظیم شده و ایران قربانی بحران اوکراین شود. البته این فقط احتمالی ضعیف است و مذاکرات هسته‌­ای با ایران آخرین کارت بازی روسیه خواهدبود.

از سوی دیگر، با ادامه و گسترش تحریم‌های اروپا علیه روسیه و توقف پروژه «نورد استریم ۲»، احتمالا اروپا برای تامین گاز خود باید جایگزین پیدا کند. اگر توافق هسته‌ای به سرانجام برسد ایران می­‌تواند در دراز مدت یکی از تامین کنندگان گاز اروپا باشد. ایران خط لوله مستقیم به اروپا ندارد اما در صورت لغو تحریم‌ها، می‌تواند گاز فشرده شده خود را از طریق کشتی به اروپا بفرستد. سایت خبری تحلیلی اویل پرایس پیش از این نوشته بود که بنا بر قرارداد ۲۰ ساله ایران و روسیه این کشور می‌تواند بر فروش گاز ایران کنترل داشته باشد. براساس یکی از مفاد این قرارداد ایران پذیرفته که روسیه بر بازار گازش احاطه داشته باشد. 

همزمانی بحران اوکراین و مذاکرات هسته‌ای ایران بار دیگر و همانند توافق ۲۰۱۵ تضاد منافع ایران و روسیه را آشکار کرده است.

ایران قرار بود به شبکه‌ای از خط لوله‌ها با نام «ناباکو» بپیوندد و این خط گاز چند کشور را از ارزروم ترکیه به پایانه بوم‌گارتن اتریش برساند. از این طرح شمار زیادی از کشور‌های اتحادیه اروپا و آمریکا حمایت می‌کردند، چراکه آن را جایگزینی برای خط لوله روسیه می‌دانستند اما روسیه با کل این طرح مخالفت داشت و در آگوست سال ۲۰۱۰ اعضای کنسرسیوم نابوکو، در نشست آنکارا رسما اعلام کردند که خط لوله گاز نابوکو از خاک ایران عبور نمی‌کند.

در سال ۱۳۹۳حسن روحانی، رئیس­ جمهور پیشین جمهوری ­اسلامی، در دیدار با رئیس­ جمهور اتریش، از ایران به عنوان «یک مرکز مطمئن انرژی برای اروپا» نام برد و رسما آمادگی تهران را برای «اجرایی شدن شبکه انتقال گاز به اروپا از طریق اتریش» اعلام کرد. اما روحانی چند روز بعداز این دیدار به آستراخان در روسیه رفت و در اظهاراتی متناقض به تلویزیون کانال دو روسیه گفت که اگر مسکو صادرات گاز به اروپا را متوقف کند، ایران جایگزین آن نمی‌شود.

همزمانی بحران اوکراین و مذاکرات هسته ای ایران با آمریکا بار دیگر و همانند توافق ۲۰۱۵ تضاد منافع ایران و روسیه آشکار را کرده است، البته اکنون به لطف غرب ستیزان و با چرخش قاطعانه آیت­ الله خامنه‌­ای و تندروها به سوی شرق ایران نمی­تواند براساس منافع ملی تصمیم­‌گیری کند و ناچار است همانند کشوری مستعمراتی گوش به فرمان بوده و اوامر روسیه را اطاعت کند.