ایران و مهاجران افغانستانی؛ میزبانیِ ناتمام

زیتون-یلدا امیری: تعداد پناهندگان افغانستانی در ایران به موضوعی داغ در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی تبدیل شده و خبر کشته شدن سه طلبه در حرم امام هشتم بر آتش کسانی که خواهان خروج این مهاجران هستند، بنزین ریخت. بعضی منابع در ایران تاکید دارند که ضارب تبعه افغانستان بوده.

پناهندگان افغانستانی سخت‌ترین شغل‌ها را در ایران بر عهده دارند و از بسیاری از حقوق اولیه محرومند، بسیاری از آنان در خیابان‌ها سرگردانند و در ترس دائمی زندگی می‌کنند. پس از تسلط دوباره طالبان بر افغانستان، موج مهاجرت از این کشور به ایران تشدید شد.

تلویزیون آلمان چند ماه پیش گزارشی از وضعیت اسفناک خانواده‌های افغانستانی در ایران منتشر کرد؛ خانواده‌هایی بی‌سر پناه، که پیوسته در هول و هراسند که مبادا از سوی نیروهای پلیس بازداشت و اخراج شوند.

اما بازار شایعات عجیب داغ است، انتشار ویدئوهایی که منبع و زمان آنها مشخص نیست، به تنفر و تقابل دامن می‌زند. ویدئویی که تعداد زیادی با چهره‌های شبیه به افغانستانی‌ها را در اطراف دریاچه چیتگر نشان می‌دهد، گویی که می‌خواهد به نوعی تعداد زیاد این مهاجران را در پایتخت ایران به رخ بکشد، یا نمایش کشتی گرفتن دو افغانستانی در میدان آزادی که جمعیت زیادی در اطرف‌شان حضور دارند.

در شبکه‌های اجتماعی صف‌بندی‌ها درباره این مسئله مبهم و گاه عجیب است. تعدادی از شهروندان ایران و افغانستان در واکنش به رویداد مشهد، با هشتگ «جان ایران جان افغانستان» در توییتر برای ایجاد اتحاد و همبستگی میان شهروندان دو کشور تلاش کردند. در این میان بعضی از کاربران موسوم به «ارزشی» هم دیده می‌شوند و با این استدلال که افغانستانی‌ها همان‌هایی هستند که در لشکر فاطمیون در کنار جمهوری اسلامی جنگیدند از آنان دفاع می‌کنند.

در مقابل یک عکس در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود که شماری از شهروندان ایران با دست داشتن یک بنر اعتراضی، خواستار اخراج بدون قید و شرط مهاجرین افغانستانی شده‌اند. یک ویدیو نیز در شبکه‌های اجتماعی بازنشر گسترده شده که یک شهروند ایرانی یک افغانستانی را مجبور می‌کند که به هموطنان خود «فحش ناموسی» بدهد. کاربران افغانستانی نیز اخبار و عکس‌هایی حاکی از شکنجه هموطنانشان منتشر کرده‌اند.

ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان در گفتگو با بی‌بی‌سی گفته است: «به ما گزارش‌هایی رسیده که افغان‌ها در ایران با برخورد نادرست مواجه هستند… از جمهوری اسلامی ایران می‌خواهیم آنچنان که در گذشته از مهاجرین افغان مهمان‌نوازی کردند این روزها نیز آن‌ها را آزار و اذیت ندهند.» سخنگوی طالبان افزوده که به مهاجران افغان در ایران اجازه داده شود که «با اختیار خود به کشورشان برگردند.»

براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵ یک میلیون و ۵۸۳ هزار و ۹۷۹ افراد با تابعیت افغانستان در ایران حضور داشتند که تهران حدود یک سوم این افراد را در خود جای داده بود. اما آمار دقیقی پس از سال ۹۵ در مورد تعداد پناهندگان افغانستانی در ایران وجود ندارد، مسئولان دولتی آمار ضد و نقیض ارائه می‌دهند و با وجود حمایت از افغانستانی‌های مهاجر برخی از تحلیلگران و کاربران شبکه‌های اجتماعی معتقدند که این موج افغان‌ستیزی از سوی حاکمیت ایجاد شده است.

آمارهای متناقض

آمارهایی که مسئولان مختلف در جمهوری‌اسلامی درباره تعداد مهاجران افغانستانی در ایران اعلام می‌کنند، با یکدیگر همخوانی ندارد. جواد هدایتی، مدیرکل دفتر ترانزیت و حمل و نقل بین‌المللی سازمان راهداری روز ۱۵ فروردین گفت: «پس از روی کار آمدن طالبان ورود افغان‌ها به کشورمان از مرزهای رسمی به روزانه حدود ۵۰۰۰ نفر رسیده درحالی این رقم قبل از تحولات افغانستان چیزی بین ۷۰۰ و ۸۰۰ نفر در روز بود.» او افزود که آماری از جمعیتی که از مرزهای غیر رسمی‌ وارد کشور می‌شوند، در دست نیست.

بیشتر بخوانید:

از سوی دیگر مجید میراحمدی، معاون امنیتی وزیر کشور روز ۱۳ فروردین، با بیان اینکه هجوم گسترده آوارگان افغانستانی به مرزهای ایران کذب است، گفت: «فیلم منتشر شده در فضای مجازی مبنی بر هجوم گسترده آوارگان افغانستانی به سمت مرزهای ایران مربوط به هفتم شهریور ماه سال گذشته و در پاکستان تهیه شده است.» او همزمانی انتشار این فیلم را با بازنشر مصاحبه معاون وقت دادستان استان کرمان در فضای مجازی، مبنی بر کشف سلاح‌های نیمه سنگین و گلوله‌های ضدهوایی، را یک جریان‌سازی برای القای ناامنی در مرزها و ایجاد ذهنیت منفی نسبت به اتباع قانونی افغانستانی مقیم در داخل ایران دانست و افزود که این مصاحبه‌ مربوط به سال ۹۷ بوده، و سلاح‌هایی که از آن سخن گفته می‌شود متعلق به باند قاچاقچیان مواد مخدر و اشرار بوده است.

میراحمدی اضافه کرد: «در تابستان سال گذشته با توجه به تغییرات حکومت و نگرانی‌های ایجاد شده برای بخشی از مردم افغانستان، جمعیت قابل توجهی به سمت مرزهای ایران به راه افتادند اما‌ روزانه حدود ۵ هزار نفر متوقف و به افغانستان هدایت شدند.» او گفت: «هم اکنون هم روزانه بالغ بر یک‌هزار نفر به مرزها می‌آیند اما از  ورود غیر قانونی این اتباع، جلوگیری می‌شود.»

حسین امیرعبداللهیان: «در هفت ماه گذشته یک میلیون زن، کودک و مرد افغانستانی وارد ایران شدند و اکنون رقم آوارگان افغانستانی که مهمان ما در ایران هستند، به حدود پنج میلیون نفر افزایش یافته است.»

ابراهیم رئیسی روز ۱۲ فروردین در سفر به خراسان آمار دیگری ارائه کرد، او با بیان این‌که امروز بیش از چهار میلیون افغانستانی میهمان جمهوری‌اسلامی هستند، گفت که برخلاف اروپایی‌ها که مسئله افغانستان را فقط برای خواسته‌های سیاسی دنبال می‌کنند، جمهوری‌اسلامی نسبت به افغانستانی‌ها احساس مسئولیت می‌کند. در حالی که پناهندگان افغانستانی در بدترین شرایط در ایران زندگی می‌کنند، رئیسی مدعی شد: «تحصیل، نحوه زندگی و اشتغال این عزیزان برای ما مهم است.»

اما همزمان حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه رییسی هم آمار متفاوتی ارائه داد، او در سخنانی در نشست همسایگان افغانستان، گفت: «جمهوری‌اسلامی نگران وضعیت گسترش آوارگان افغانستانی است. در هفت ماه گذشته یک میلیون زن، کودک و مرد افغانستانی وارد ایران شدند و اکنون رقم آوارگان افغانستانی که مهمان ما در ایران هستند، به حدود پنج میلیون نفر افزایش یافته است.»

در این میان روزنامه جمهوری اسلامی هم در گزارشی بدون ارائه منابع و آمار معتبر نوشت: «طبق آمارهای میدانی، جمعیت افغان‌ها در ایران اکنون به ۸ میلیون نفر رسیده و هر روز حدود ۱۰ هزار نفر به صورت غیرقانونی و قانونی وارد مرزهای ایران می‌شوند.»

رویدادی که آتش بیار معرکه شد

پس از حمله به سه طلبه در صحن حرم امام هشتم شیعیان واکنش‌های تند خصوصا از سوی کاربران ولایی نسبت به افغانستانی‌ها بالا گرفت. محمود احمدی بیغش، نماینده شازند و عضو کمیسیون امنیت ملی در توییتر نوشت: «حمله گستاخانه تبعه افغانی به سه روحانی در صحن حرم مطهر امام رضا (ع) نشان از اتفاقات ناخوشایند توسط مهاجرین بی هویت افغانی برای کشور در آینده دارد. حمایت از طالبان منفور لکه ننگی برای ماست. تا دیر نشده باید همه این‌ها را بدون هیچ دفع الوقتی از کشور اخراج کرد. فقط استان تهران توسط یک میلیون و ششصد هزار افغانی محاصره شده‌است.» او استاد دانشگاه امام حسین و عضو سپاه است.

اما احمد وحیدی، وزیرکشور و فرمانده سابق سپاه روز ۱۸ فروردین، حمله به طلبه‌ها را تلاش «تروریسم تکفیری و دشمن» برای تخریب روابط ایران با کشورهای همسایه دانست. او با اشاره به حضور نیروهای افغانستانی در جنگ سوریه گفت: «بهترین جوانان افغانستان در مقابله با جریان تکفیری، جان خود را از دست داده اند.»

روزنامه جمهوری اسلامی با اشاره به رویداد اخیر نوشته:«مسئولان نظام چه وقت می‌خواهند این وضعیت خطرناک را کنترل کنند به ویژه آنکه در میان مهاجران، افراد وابسته به گروه تروریستی طالبان فراوانند.»

بیشتر بخوانید:

رادیو آزادی نیز در گزارشی نوشت که برخی مهاجرین افغان در ایران می‌گویند که فشارها بر مهاجران افغانستان افزایش یافته، محمدرضا یکی از مهاجرین افغانستانی در شهر کرج ایران روایت کرده که نیروهای انتظامی در تلاش اخراج مهاجرین بدون اقامت افغانستان هستند.

منابع بین‌المللی چه می‌گویند

فیلیپو گراندی، کمیسر عالی سازمان ملل در امور پناهجویان، اوایل ماه دی ۱۴۰۰ در سفری به ایران اعلام کرده بود که بر اساس برآوردهای اولیه حکومت ایران در سال ۲۰۲۱ حدود ۵۰۰ هزار شهروند افغانستان وارد کشور شده‌اند. در مقابل یک مقام سازمان ملل چند ماه پیش تعداد افغان‌های اخراج‌شده از ایران در ماه‌های گذشته را ۳۶۰ هزار نفر اعلام کرده بود.

پیش‌تر، روزنامه وال استریت ژورنال در گزارش مستندی در ۱۱ دسامبر گفته است که ایران پناهجویان گریخته از طالبان را مجبور به بازگشت به افغانستان می‌کند. به گزارش این نشریه بین «۲۵۰۰ تا ۴۰۰۰ افغان هر روز توسط مسئولان ایرانی اخراج می‌شوند و به شهر مرزی زرنج» در ولایت نیمروز می‌روند.

روزنامه وال استریت ژورنال: ایران پناهجویان گریخته از طالبان را مجبور به بازگشت به افغانستان می‌کند. بین ۲۵۰۰ تا ۴۰۰۰ افغان هر روز توسط مسئولان ایرانی اخراج می‌شوند و به شهر مرزی زرنج در ولایت نیمروز می‌روند.

وزارت امور مهاجرین افغانستان نیز روز ۱۴ فروردین گزارش داد که حدود ۶ هزار و ۵۸۱ مهاجر افغان از مرز ولایت نیمروز وارد خاک افغانستان شدند که در این میان تنها ۱۵۰۰ تن آنان به صورت داوطلبانه و الباقی که شامل ۱۷۰ خانواده و ۴۳۰۰ فرد مجرد بودند، اجباری از سوی حکومت ایران اخراج شده اند.

هر چند نمی‌توان این واقعیت را از نظر دور داشت که ایران خواه ناخواه یکی از کشورهای‌ مهاجرپذیر دنیاست، اما ناگفته پیداست که نتوانسته از ظرفیت حضور این مهاجران اغلب همزبان و با زمینه فرهنگی مشترک نه به نفع آنان و نه برای خود استفاده کند. در ۴۴ سال گذشته صدها مهاجر افغانستانی رتبه تک رقمی در کنکور کسب کرده و تحصیلات عالیه داشته‌اند، به دلیل ممنوعیت اقامت و تابعیت آنها در ایران، راهی کشورهای غربی شدند، به گفته کارشناسان مشکل اصلی متوجه سیاست‌های مهاجرتی جمهوری اسلامی است. در حالی که هنوز آماری از تعداد پناهندگان افغانستانی در ایران وجود ندارد، جمهوری اسلامی نخواهد توانست که سیاست‌های مهاجرتی خود را اصلاح کند. از دهه ۶۰ تا کنون چندین طرح برای مدیریت پناهندگان افغان ارائه و اجرا شده، اما هیچکدام از این طرح‌ها موفق نبوده و عمدتا وسط کار رها شده‌اند.