پایانِ بازِ مذاکراتِ هسته‌ای؛ گره کور برجام در اوکراین؟

زیتون- یلدا امیری: ایران و آمریکا روزبه‌روز بیشتر از توافق هسته‌ای دور می‌شوند. اظهارنظرهای مقام‌های دو کشور نشان می‌دهد فاصله‌ها میان خواسته‌های دو کشور عمیقتر شده‌است. اسفند ماه توافق هسته‌ای در دسترس بود و رسانه‌ها هرروز از نزدیکی پایان مذاکرات وین سخن می‌گفتند. اما اوایل فروردین‌ماه چادر خبرنگاران از مقابل هتل کوبورگ در وین جمع شد؛ اقدامی که نشان‌داد فعلا از ادامه مذاکرات خبری نیست.

اخبار مذاکرات هسته‌ای در این هفته بیش از هر چیز تحت تاثیر رسانه‌های اسرائیلی قرار گرفت که به نقل از مقامات‌شان نوشتند که دولت جو بایدن، رئیس‌جمهوری ایالات متحده، بیش از هر زمان دیگری به اعلام شکست مذاکرات با ایران نزدیک است. نامه‌های سرگشاده‌ای که این روزها با امضای دیپلمات‌های سابق اروپایی و آمریکایی، اساتید دانشگاه و سیاستمداران غربی منتشر می‌شوند، همگی یک ترجیع‌بند تکراری دارند: «هرچه زودتر برجام را زنده‌ کنید.»

روزنامه وال‌استریت‌ژورنال روز یکشنبه ۱۱ اردیبهشت به نقل از مقام‌های غربی گزارش داد که انریکه مورا، مذاکره‌کننده اتحادیه اروپا، برای بازگشت به تهران و دیدار با همتایان ایرانی خود اعلام آمادگی کرده، اما ایران هنوز به این پیشنهاد پاسخ نداده است. به نوشته این روزنامه آمریکایی، دیپلمات‌های غربی که نامشان فاش نشده است، گفته‌اند که مورا تلاش خواهد کرد جمهوری‌اسلامی را متقاعد کند که متن نهایی توافق را بدون حذف نام سپاه از فهرست سازمان‌های تروریستی آمریکا امضا کند و حل‌وفصل این مسئله را به آینده واگذار کند.

رهبر جمهوری‌اسلامی ایران روز ۲۳ فروردین با ابراز رضایت از «مقاومت» در مقابل آنچه که «زیاده‌خواهی» طرف مقابل در مذاکرات هسته‌ای خواند، خواستار ادامه این روند شد و گفت: «آن‌ها به بن‌بست رسیده‌اند، ما به بن‌بست نرسیده‌ایم.»

روسیه عامل نگرانی مقامات امریکایی
انتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا، ۸ اردیبهشت با پرسش‌های اعضای کنگره در مورد محتوای مذاکرات هسته‌ای رو‌به‌رو شد. بلینکن گفت: «توافق هسته‌ای با ایران دیگر یک تمرین فرضی نیست چون دیده‌ایم که شرایط با وجود توافق و یا بدون آن چگونه بوده‌ و می‌توانم بگویم که از زاویه منافع و امنیت آمریکا، واضح است که وجود توافق بهتر از نبود آن است.»

بخشی از سخنان بلینکن که در اغلب رسانه‌های داخل و خارج از ایران نادیده گرفته شد، به روسیه و پرونده هسته‌ای مرتبط است. او گفت که روسیه اقداماتی انجام داد که پیشرفت مذاکرات هسته‌ای با ایران را پیچیده کرد، اما طرف‌های دیگر در مقابل این اقدامات ایستادند

اما بخشی از سخنان بلینکن که در اغلب رسانه‌های داخل و خارج از ایران نادیده گرفته شد، به روسیه و پرونده هسته‌ای مرتبط است. او گفت که روسیه اقداماتی انجام داد که پیشرفت مذاکرات هسته‌ای با ایران را پیچیده کرد، اما طرف‌های دیگر در مقابل این اقدامات ایستادند. او افزود: «روسیه اکنون یک مانع برای دستیابی به پایبندی مشترک با ایران نیست.»

قانونگذاران آمریکایی مخالف احیای توافق با جمهوری‌اسلامی در این جلسه به نقش مسکو در توافق احتمالی اشاره و ابراز نگرانی کردند که دولت بایدن از تحریم‌های مرتبط با اوکراین چشم پوشی کند.

بلینکن گفت که اجازه دادن به روسیه و ایران برای همکاری در پروژه‌های هسته‌ای غیرنظامی ایران برای ایالات متحده یک «مبادله» (به منظور برقراری تعادل) است، زیرا آمریکا هم‌زمان به دنبال احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ و همچنین منزوی کردن مسکو است. او چشم‌پوشی از تحریم‌های روسیه به دلیل نقش این کشور در توافق احتمالی را رد کرد.

دارل عیسی، نماینده جمهوری‌خواه کنگره، از او پرسید: «آیا متعهد می‌شوید که تا زمانی‌که مناقشه اوکراین به طور رضایت‌بخشی حل نشود، هیچ تحریمی را علیه ایران یا روسیه لغو نخواهید کرد؟ بلینکن گفت: «اقدامی که روسیه براساس توافق انجام می‌دهد، مغایر با تحریم‌های اعمال شده علیه روسیه به دلیل اقداماتش در اوکراین نیست.»

براساس توافق سال ۲۰۱۵، که تا حد زیادی مشابه پیش‌نویسی است که طی چند ماه گذشته توسط مذاکره‌کنندگان در وین تدوین شده، روسیه باید علاوه بر دریافت اورانیوم غنی‌شده مازاد از جمهوری‌اسلامی، سوخت راکتورهای هسته‌ای را تامین و به طراحی مجدد تاسیسات هسته‌ای فردو کمک می‌کرد.

شرکت دولتی روس اتم، بزرگترین تامین‌کننده راکتورهای هسته‌ای و سوخت جهان است که قراردادی ۱۰ میلیارد دلاری با جمهوری‌اسلامی برای ساخت و نگهداری دو راکتور جدید برق در نیروگاه بوشهر دارد.

مارک گرین، نماینده جمهوری‌خواه کنگره گفت: «وقتی روسیه تحریم است، چقدر منطقی است که به یک شرکت دولتی روسیه اجازه دهیم یک رآکتور هسته‌ای ۱۰ میلیارد دلاری در ایران بسازد». بلینکن پاسخ داد که «تجارت» ساخت یک راکتور مقاوم در برابر اشاعه، «به این معنی که هر چیزی که توسط آن یا از طریق آن تولید می‌شود نمی‌تواند به طور موثر برای ساخت سلاح هسته‌ای استفاده شود و این یک نگرانی امنیتی بسیار مهم برای آمریکا است.»

توقف مذاکرات به خاطر جنگ
اگرچه رسانه‌ها و مقامات آمریکایی و جمهوری ‌اسلامی مکررا موضوع حذف سپاه پاسداران را از فهرست تروریستی آمریکا به عنوان دلیل اصلی توقف مذاکرات هسته‌ای معرفی می‌کنند اما تعلیق کنونی در مذاکرات ارتباط زمانی مستقیمی با تهاجم نظامی روسیه به اوکراین دارد. پیش از آغاز جنگ مقامات غربی دائما از اتمام فرصت و نزدیکی جمهوری‌اسلامی به نقطه گریز هسته‌ای سخن می‌گفتند اما پس از اغاز جنگ اوکراین ناگهان هیاهو در خصوص سرعت پیشرفت‌های هسته‌ای جمهوری‌اسلامی فروکش کرد.

می‌توان گفت که غرب و جمهوری‌اسلامی با اهدافی متفاوت منتظر نتیجه جنگ اوکراین بوده و مذاکرات را به تعویق می‌اندازند؛ غرب با برآورد شکست و تضعیف مسکو، و ایران با انتظار پیروزی روسیه.

به‌نظر می‌رسد غرب، خصوصا آمریکا در انتظار نتیجه جنگ اوکراین است تا بتواند با دست باز استراتژی خود را در برابر ایران تغییر دهد. از سوی مقامات جمهوری‌اسلامی نیز تلاش پیگیرانه‌ای برای ادامه مذاکرات وجود ندارد. می‌توان گفت که غرب و جمهوری‌اسلامی با اهدافی متفاوت منتظر نتیجه جنگ اوکراین بوده و مذاکرات را به تعویق می‌اندازند؛ غرب با برآورد شکست و تضعیف مسکو، و ایران با انتظار پیروزی روسیه.

تا روز ۵ اسفند ۱۴۰۰ که با فرمان مستقیم پوتین، روسیه به اوکراین حمله کرد، دیپلمات‌ها می‌گفتند که توافق بیش از همیشه در دسترس است. در همان زمان میخائیل اولیانف، رییس هیأت نمایندگی روسیه در مذاکرات، در توئیتر نوشت: «به نظر می‌رسد که مذاکرات مربوط به احیای برجام به زودی از خط پایانی عبور خواهدکرد». حتی چند روز پیش از جنگ خبر پیش‌نویس نهایی توافق منتشر شده بود.

تنها چند ساعت پیش از آغاز تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، علی باقری، مذاکره‌کننده ارشد جمهوری‌اسلامی در شام‌گاه ۴ اسفند در میانه مذاکرات به تهران رفت. سفری ناگهانی که می‌تواند تایید کند روسیه پیش از حمله به اوکراین این موضوع را به مقامات جمهوری‌اسلامی اطلاع داده بود. باقری ۸ اسفند مجددا شبانه به وین بازگشت و پس از آن سخن از مواضع سخت‌تر جمهوری‌اسلامی و فضای متشنج مذاکرات به میان آمد و موضوع حذف نام سپاه از فهرست «سازمان‌های تروریستی خارجی» مطرح شد.

روز ۱۴ اسفند، سرگی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در مورد مذاکرات برجام گفت: «از ایالات متحده تضمین‌های کتبی می‌خواهیم که تحریم‌ها[ی جدید] علیه روسیه [بر سر جنگ اوکراین] آسیبی به همکاری‌های روسیه و ایران وارد نکند»؛ موضعی که آمریکا اعلام کرد مایل به مذاکره در مورد آن نیست.

در نهایت، ایالات متحده اعلام کرد که مشارکت روسیه در پروژه‌های هسته‌ای را که بخشی از برجام است را تحریم نمی‌کند، درحالی‌که مسکو انتظار معافیت‌های گسترده‌تری داشت.

جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، ۲۰ اسفند ۱۴۰۰ در توییتر خود از توقف و تعلیق مذاکرات احیای برجام «به دلیل عوامل خارجی» و بدون افزودن توضیح بیشتر در مورد این واژه سخن گفت و افزود که متن نهایی توافق آماده و روی میز است.

نگاه به شرق و نفوذ روسیه در ایران
روسیه محور اصلی سیاست ایران در نگاه به شرق است. گردش به شرق بخشی از آرزوهای رهبرِ غرب‌ستیز جمهوری‌ اسلامی است. همین موضوع عامل وابستگی و گره زدن منافع ایران به روسیه شده است. این در حالی است که بسیاری از متحدان آمریکا در خاورمیانه و شرق آسیا رویکردی بی‌طرفانه در قبال جنگ اتخاذ کرده‌اند. هم‌سو شدن با یک قدرت، بسیاری از کشورها را در سرتاسر جهان در پایان جنگ سرد به‌شدت فقیر و توسعه‌نیافته باقی گذاشت، به همین دلیل حتی ایالات متحده، فاتح جنگ سرد،‌ هم نمی‌‌تواند روی حمایت برخی از شرکای سنتی خود در محکومیت صریح روسیه حساب کند.

زاخاری ابوزا، متخصص امنیت در کالج ملی جنگ واشنگتن می‌گوید: «بدون شک، کشورهای جنوب شرقی آسیا نمی‌‌خواهند وارد یک جنگ سرد جدید شوند یا مجبور به جانبداری در رقابت قدرت‌های بزرگ شوند.» او می‌‌افزاید: «همان‌طور که خود آنها می‌‌گویند، در آسیای جنوب‌شرقی، وقتی فیل‌‌ها می‌جنگند، علف‌‌ها لگدمال می‌‌شوند.»

زاخاری ابوزا، متخصص امنیت در کالج ملی جنگ واشنگتن می‌گوید: «بدون شک، کشورهای جنوب شرقی آسیا نمی‌‌خواهند وارد یک جنگ سرد جدید شوند یا مجبور به جانبداری در رقابت قدرت‌های بزرگ شوند.» او می‌‌افزاید: «همان‌طور که خود آنها می‌‌گویند، در آسیای جنوب‌شرقی، وقتی فیل‌‌ها می‌جنگند، علف‌‌ها لگدمال می‌‌شوند.»

احمد نقیب‌زاده، استاد دانشگاه و تحلیلگر ارشد بین‌الملل معتقد است که «روسیه در طول تاریخ به اندازه آمریکا، اروپا و … به روشنی ثابت کرده است که از قربانی کردن هیچ کشوری در راستای منافع و اهداف خود ابایی ندارد. روسیه کارنامه‌ای به مراتب سیاه‌تر از غرب در قبال قربانی کردن ایران دارد.» او افزود: «من بیشتر از این می‌ترسم که روسیه طی سال‌های اخیر به دلیل راهبرد نگاه به شرق در جمهوری‌اسلامی، دست به شبکه‌سازی سیاسی، دیپلماتیک، امنیتی و اطلاعاتی در داخل ایران زده باشد؛ شبکه‌ای که در حساس‌ترین نقاط بدنه حاکمیت نفوذ کرده باشد.»

تحریم‌هایی که آمریکا و کشورهای اروپایی علیه روسیه اعمال کرده‌اند، منجر به جدایی روسیه از اقتصاد جهانی شده. علاوه بر این تصویب محدودیت حق وتو اعضای دائم شورای امنیت نیز در راستای تضعیف روسیه انجام شده است و تحلیلگران از احتمال بالای شکست روسیه در جنگ اوکراین می‌گویند. اما ظاهرا علی خامنه‌ای نگران لگدمال شدن زیر پای فیل‌ها نیست و مذاکرات هسته‌ای را به جنگ اوکراین گره زده است.