زیتون-محمدرضا سرداری: شفافیت شرط لازم برای مدیریت سالم و عاری از فساد است. چه در سطح ملی و چه در سطح محلی «شفافیت و فساد» چون «آب و آتش» رابطه معکوسی با یکدیگر دارند. اما برای تشخیص میزان شفافیت در مدیریت باید شاخص‌های درست را شناسایی کرد. چه شاخص‌هایی برای تشخیص میزان شفافیت در مدیریت محلی وجود دارد؟ در این نوشته می‌کوشم تا به این شاخص ها بپردازم و به نمونه‌هایی از مدیریت شفاف و غیر شفاف در سیاست محلی ایران اشاره کنم.
***
شفافیت آمار و اطلاعات جمعیت‌شناختی شهری و روستایی و امکان دسترسی به آن
یکی از شاخص‌های شفافیت در سیاست‌گذاری در سطح ملی و محلی، تدوین اطلاعات جمعیت شناختی با روش‌های مشخص علمی و در دسترس بودن آن برای عموم است. اطلاعات جمعیت‌شناختی صرفا شامل تعداد جمعیت ساکنین یک شهر یا روستا نمی شود، بلکه آمار مشاغل، حرفه‌ها، بنگاه‌های اقتصادی و فرهنگی، کارکنان نهادهای عمومی، افراد مشغول به تحصیل، میزان درآمد مردم، آمار جرم در جامعه و مواردی از این دست را نیز در بر می‌گیرد. هر چه قدر این اطلاعات با دقت و جزئیات بیشتری تدوین شود، میزان شفافیت را در آن شهر یا روستا ارتقا می‌بخشد.
شفافیت در فرآیند انتخابات و دسترسی به نتایج کامل آن
مشخص و علنی بودن فرآیند انتخاب تصمیم‌گیران یکی دیگر از شاخص‌های مهم در شفافیت به شمار می‌رود. در یک انتخابات باید مشخص باشد چه تعداد نامزد در عرصه رقابت حضور داشته‌اند؛ چه میزان واجد شرایط رای در انتخابات آن شهر یا روستا وجود دارد، چه میزان در انتخابات شرکت و رای داده‌اند؛ هر یک از نامزدها چه میزان رای کسب کرده‌اند، آرای باطله چه میزان بوده و چه تخلفاتی احتمالا در فرایند آن رخ داده است. از این رو در انتخابات شوراهای شهر و روستا و همچنین انتخاب اعضای شوراهای بخش، شهرستان، استان و همچنین شورای عالی استانها مقامات برگزارکننده انتخابات از جمله فرمانداری و بخشداری و وزارت کشور موظفند این اطلاعات را با دقت و جزئیات تدوین و از هر طریق ممکن در اختیار عموم قرار دهند.
شفافیت در فرآیند تصمیم‌گیری و دسترسی به مصوبات و دسترسی اطلاعات مربوط به پروژه‌های شهری
شاخص دیگر شفافیت، اطلاع عموم از تصمیم‌گیری کسانی است که با رای مردم به نهادی راه یافته‌اند. به جز مواردی که جنبه امنیتی دارد و انتشار آن می‌تواند به منافع عمومی ضربه بزند؛ جزئیات هرگونه تصمیم‌گیری که به زندگی روزمره مردم ارتباط دارد؛ باید با دقت و جزئیات منتشر شود. شوراهای شهر و روستا به طور مشخص نهادهایی هستند که باید شهروندان را از جزئیات تصمیمات خویش مطلع کنند. از این رو مصوبات شوراهای شهر و روستا و همچنین شوراهای بخش، شهرستان و استان قابل انتشار است. شهرداری ها نیز به تبع آن وظیفه دارند تا اطلاعات مربوط به برنامه ها و پروژه های خویش را ذکر جزئیات با مردم به اشتراک بگذارند.
شفافیت در بودجه در مراحل تدوین، تصویب و اجرای آن
یکی دیگر از شاخص‌های مهم شفافیت انتشار جزئیات بودجه است. بودجه در مرحله تدوین، چه در مرحله تصویب و چه در مرحله اجرا باید شفاف باشد. به این معنی که بودجه، پرسش‌های آزمون کنکور سراسری نیست که پشت درهای بسته تدوین شود. از این رو می‌توان گفت بودجه‌ای به صورت شفاف تدوین می‌شود که نیازهای واقعی اهالی شهر و روستا در آن انعکاس یافته‌باشد و تدوین‌کنندگان با مشورت و اطلاع خود مردم لایحه بودجه را تهیه و به شورای شهر که آنجا نیز نمایندگان منتخب مردم حضور دارند؛ ارائه کنند. جلسات بررسی بودجه هم‌چنان‌که در مجلس ملی علنی است، در کلیه پارلمان‌های محلی نیز باید به صورت علنی باشد و مقامات محلی وظیفه دارند تا بودجه را با تمام جزییاتش در ارگان رسمی شهرداری‌ها و شوراهای شهر منتشر کنند.
بررسی موردی پنج شورای شهر به صورت اتفاقی
اما چه میزان از مواردی که در بالا ذکر شد؛ در عرصه سیاست محلی در ایران دیده می‌شود. آیا این شرایط در همه‌جای کشور یکسان است؟ مسلما اگر با دقت و جزئیات وضعیت سیاست محلی در سراسر کشور را بررسی کنیم؛ به نتایجی خواهیم رسید که ممکن است موجب شگفتی ما را فراهم سازد. اما چنین امکانی در سایت زیتون وجود ندارد. اما برای ورود به بحث از پنج شخص خواستم تا هر یک شماره‌ای بین عدد یک تا ۱۳۲۷، یعنی تعداد شوراهای شهر را انتخاب کنند. هیچ یک از این اشخاص در جریان نبود که برای چه این شماره را انتخاب می کند. نتیجه این انتخاب تصادفی شهرهای زیر بود:
- شهر گُشت در استان سیستان و بلوچستان
شهر باجگیران در استان خراسان رضوی
شهر آجین در استان همدان
شهر نیر در استان یزد
شهر فرسفج در استان همدان
اکنون بدون پیش‌داوری نسبت به وضعیت این شهرها از منظر شفافیت در مدیریت شهری به بررسی تک‌تک آنان می‌پردازیم تا شاخص‌های موجود را نسبت به این شهرها بسنجیم. این شاخص‌ها بر اساس اطلاعات قابل دسترس در سایت شهرداری‌ها، بخشداری‌ها یا فرمانداری ها بررسی می‌شود.
اطلاعات جمعیت‌شناختی
بررسی صورت گرفته از این پنج شهر نشان داد که همه شهرداری‌ها و شوراهای شهر این پنج شهر منتخب فاقد وب‌سایت و اطلاعات جمعیت‌شناختی قابل دسترس در فضای آنلاین هستند. این شهرها که به ترتیب در حوزه شهرستان‌های سراوان، قوچان، تفت، اسدآباد و تویسرکان قرار دارند را می‌توان در طبقه شهرهای با جمعیت زیر ۱۰ هزار نفر طبقه‌بندی کرد. این نتیجه‌گیری می‌تواند نشانه‌ای باشد از این که وضعیت مدیریت شهری در شهرهای با زیر ۱۰ هزار تن جمعیت به شدت کدر و تار است. البته باید در نظر داشت که برخی از این شهرها به تازگی شهر شده اند و از این رو هنوز در مرحله تکوینی بسر می برند. ضمنا این نمونه نمی‌تواند قابل تعمیم به همه شهرهای با جمعیت زیر ۱۰ هزار تن باشد و بررسی بیشتری را می‌طلبد.
شفافیت در فرآیند انتخابات و دسترسی به نتایج کامل آن
نتایج به‌دست آمده درباره فرآیند برگزاری انتخابات در هر یک از شهرهای مورد بررسی قرار گرفته با یکدیگر متفاوت است. تنها شباهت موجود کافی نبودن اطلاعات مربوط به این فرآیند در هر پنج شهر است.
در شهرهای آجین و گشت میزان آرای ماخوذه و آرای نامزدهایی که به شورا راه یافته‌اند معلوم است اما مشخص نیست در این دو شهر چه تعداد نامزد برای انتخابات ثبت کرده و صلاحیت چه تعدادی از آنان تایید شده است.
در شهرهای باجگیران و فرسفج مشخص نیست چه تعداد در انتخابات شرکت کرده‌اند اما نتایج آرای منتخبان و همچنین تعداد نامزدهای ثبت نام شده و تایید صلاحیت‌شده مشخص است. در شهر نیر نیز آرای ماخوذه و تعداد نامزدهای تایید صلاحیت مشخص نیست. این امر نشان می‌دهد که انتخابات شوراها احتمالا از یک فرآیند سراسری تبعیت نمی‌کند و هر استان یا شهرستان بر اساس رویه اداری استانداران و فرمانداران فرآیند انتخابات را مدیریت می‌کنند.
شفافیت در فرآیند تصمیم‌گیری، دسترسی به مصوبات شورای شهر، بودجه شهری و دسترسی به اطلاعات مربوط به پروژه‌های شهری
بررسی ها در این زمینه نیز نشان می‌دهد که تقریبا اطلاعاتی در زمینه فرآیند تصمیم‌گیری، پروژه‌های شهری و بودجه شهر وجود ندارد. شاید جز اعضای شورای شهر کس دیگری ندارد که شهرداری‌های مذکور چگونه اداره می‌شوند و چه‌قدر پول و اعتبار برای اداره امور شهری دارند. تنها شهر آجین در اسدآباد است که به لطف خبرگزاری ایسنا خبری از بودجه این شهر منتشر کرده و مشخص است که برای سال ۱۴۰۰ دو میلیارد تومان بودجه برای این شهر در نظر گرفته شده است. اما باز هم مشخص نیست این بودجه کجا و برای کدام پروژه‌ها باید هزینه شود، منابع آن کجاست و تا چه حد نیازهای شهر را پاسخ خواهد داد.
شهرهای گمشده
بررسی اجمالی نشان می‌دهد سیاست محلی در ایران کدر و غبارآلود است. اگر کلیه شاخص‌های برشمرده را در نظر بگیریم، در خواهیم یافت شرایط بغرنج و پیچیده‌ای برای دسترسی به این اطلاعات وجود دارد. در این بررسی مشاهده شد که هیچ‌یک از شوراهای شهر و حتی شهرداری‌های شهرهای بررسی شده حتی یک وب‌سایت رسمی برای بارگذاری اطلاعات خود ندارند. در برخی مناطق حتی روشن نیست چه کسانی عضو شورا هستند؟ نتایج انتخابات شوراها در برخی مناطق مشخص نیست.
این بررسی اجمالی کوشید تا نشان دهد که وضعیت سیاست محلی در ایران چقدر نحیف و محروم است. این محرومیت بی‌تردید با وضعیت رفاه و اقتصاد ساکنین این شهرها از یک‌سو و سطح آموزش و دانش اجتماعی مردم ارتباط مستقیم دارد. شهرهای نامبرده شده غالبا شهرهای گمشده‌ای هستند که کمتر کسی به فکر عمران و آبادانی و ارتقای سطح دانش اجتماعی در آن مناطق است. ضعف های زیرساختی این شهرها باعث شده تا در شرایطی که همه در مدار بن بست سیاست کلان سرگردانند، کمتر کسی صدای آنان را بشنود و به فکر افتد که آیا می‌توان دست کم با ترویج آموزش‌های شهروندی و ارتقای دانش اجتماعی و اداری، وضعیت سیاست محلی را دست کم در شهرهایی که زیر هزار یا ۱۰ هزار تن جمعیت دارند، بهبود بخشید؟
