زیتون-فرید بهمنش: برگزاری نشست دیپلماتیک جده، در ادامه سفر خاورمیانه ای رئیس جمهور آمریکا، تبدیل به تیتر داغ رسانه‌ها شده است. این نشست نشان‌دهنده بخشی از برنامه‌ی دولت بایدن، برای قدرت‌نمایی و تاثیر نهادن بر نظم امنیتی منطقه و همچنین اتخاذ تدابیری برای مهار جمهوری اسلامی است. گفته می‌شود که علاوه بر مساله نفت و تامین انرژی در بازار آشفته‌ی جهان، مسائل امنیتی مهمی همچون توان موشکی کشورهای منطقه نیز توسط بایدن و سران ۸ کشور عربی، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
یکی از مهمانان جده، مصطفی الکاظمی نخست‌وزیر عراق است. با آن که برخی از جریانات شیعی مورد حمایت جمهوری اسلامی، خط و نشان کشیده و خواهان آن بودند که الکاظمی به جده نرود، اما سرانجام نتوانستند حرف خود را بر کرسی بنشانند و الکاظمی از نخستین رهبرانی بود که قبل از آغاز نشست جده، با جو بایدن دیدار کرد.
بایدن می‌خواهد در گفتگو با رهبران عربستان سعودی، کویت، امارات، عمان، قطر و بحرین (اعضای شورای همکاری خلیج فارس) و همچنین سران عراق، اردن و مصر، نشان دهد که آمریکا، اهمیت حضور در خاورمیانه را از یاد نبرده و نمی‌خواهد میدان را به دیگران واگذار کند. جو بایدن برای تبیین این هدف، چنین عباراتی به کار برد: « آمریکا همچنان به خاورمیانه توجه دارد و نمی‌گذارد در این منطقه خلائی به وجود بیاید که چین، روسیه و ایران، از آن استفاده کنند.» بایدن همچنین به این مساله پرداخته که در سایه‌ی رقابت‌ها و چالش‌های جدید در جهان، منافع آمریکا، پیوند مشهودی با خاورمیانه دارد.
از تل‌آویو تا ریاض و جده
از روزی که جو بایدن واشنگتن را به مقصد اسرائیل طی کرده و در دیدار با مقامات اسرائیلی، خود را یک صهیونیست نامیده، عبارات و سخنان فراوانی در مورد ایران بر زبان آورده که شاید یکی از مهمترین سخنان او، این است: «واشنگتن به هیچ کشوری آزادی اجازه نخواهد تردد دریایی را در تنگه هرمز مختل کند.». او در ادامه، به این اشاره کرده که که واشنگتن «برای مقابله با تهدیدهای ایران علیه منطقه»، با کشورهای حاضر در نشست جده، از نزدیک همکاری خواهد کرد.
نگاهی به اسامی رهبران کشورهای حاضر در نشست جده، نشان می‌دهد که این اتفاق دیپلماتیک منطقه‌ای، ادامه‌ی همان مسیری است که از اسرائیل آغاز شد.
بایدن در سفر به اسرائیل، از عبارات ادبیاتی سود جست که با اقدامات سلف او دونالد ترامپ و جرارد کوشنر و به راه اندازی جریانی بر اساس توافق آبراهام، تفاوت خاصی نداشت. بایدن جایزه «تئودور هرتزل»را گرفت و گفت «من یک صهیونیست هستم و نیازی نیست که برای صهیونیست بودن یهودی باشی». او در حمایت از اسرائیل و گوش سپردن به توصیه‌ها و دیدگاه‌های مقامات تل‌آویو درباره‌ی جمهوری اسلامی و برجام، سخاوتمندانه‌تر از ترامپ برخورد کرد و تضمین و تعهد داد که مانع از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای خواهد شد. در همین حال، بایدن برای حمایت از عادی‌سازی روابط اسرائیل و کشورهای عربی، موثرتر از ترامپ عمل کرد و به یمن سفر او، حریم هوایی عربستان سعودی به روی هواپیماهای اسرائیلی نیز گشوده شد. یکی دیگر از اقدامات مهم جو بایدن در سفر به منطقه، این بود که تعهد داد که در آینده نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را از لیست گروه‌های تروریستی خارج نخواهد کرد.
دور از تهران، نزدیک به واشنگتن
سالهاست که جمهوری اسلامی، بخش مهمی از سیاست خارجی خود را بر اساس هدف و آرمانی به نام «محور مقاومت» تعریف کرده و در عراق، سوریه، لبنان، یمن و حتی نیجریه و افغانستان و پاکستان، از جریانات شیعی حمایت می‌کند. به همین خاطر ایران با اغلب کشورهای عربی، روابط گرم و عمیقی ندارد و در این میان، با عربستان سعودی، بیش از دیگر کشورهای عربی، زاویه دارد.
جمهوری اسلامی، به منظور حمایت از شیعیان، بارها در برابر عربستان سعودی و بحرین موضع گرفته و روابط خود با کویت، قطر و عمان را هم در سطحی محدود، پیش برده و با مصر و اردن هم روابط نزدیکی ندارد. در نتیجه، با توجه به نفوذ و تاثیر عربستان سعودی در جمع کشورهای عربی، میتوان دریافت که دولت جو بایدن، با تحلیل این وضعیت، نقش قابل توجهی برای عربستان سعودی در نظر گرفته، امارات متحده عربی یک متفق مهم و جاده صاف‌کن است و دیگر کشورهای عربی حاضر در نشست جده نیز، می‌توانند در طرح مشترک مهار ایران، به انحای مختلف، واشنگتن و ریاض را یاری دهند.
نمک پاشیدن بر زخم روابط تهران-ریاض
7 سال تلاش برای عادی شدن روابط تهران–ریاض، هنوز هم به جایی نرسیده است. در چند ماه گذشته، عراق تلاش کرده تا میانجی فعالی برای جوش زدن رابطه باشد. اما فعلا نتیجه‌ی قابل توجهی حاصل نشده و حالا با حرف‌هایی که در بیانیه‌ی مشترک عربستان و آمریکا علیه جمهوری اسلامی مطرح شده، بعید است که از این به بعد، شاهد گفتگوهایی در سطوح بالاتر باشیم. در بیانیه‌ی مشترکی که پس از دیدار بایدن و مقامات سعودی منتشر شد، جمهوری اسلامی به مداخله در مسائل منطقه متهم شد و عربستان نیز همچون اسرائیل، از احتمال دستیابی جمهوری اسلامی یه سلاح هسته‌ای، اظهار نگرانی کرد. این در حالی است که تا همین حالا هم، ایران و عربستان، برای رویارویی سیاسی و تبلیغاتی، به اندازهی کافی خوراک آتش‌بار رسانه‌ای در اختیار داشتند و علاوه بر مساله‌ی یمن و حمایت تسلیحاتی سپاه قدس از انصارالله یمن، موضوع حمله به سفارت عربستان در تهران روز شنبه ۱۲ دی ۱۳۹۴ مشکلات و موانعی به وجود آورد که هنوز هم از میان برداشته نشده‌اند.
عربستان سعودی، می‌تواند غیر از عراق، بر دیگر کشورهای حاضر در نشست جده تاثیر بگذارد. اما در مورد عراق نیز سناریویی به نام نزدیک کردن عراق به کشورهای عربی وجود دارد که یکی از الزامات آن، کاستن از میزان وابستگی عراق به ایران است. در همین راستا، آمریکا از کشورهای دیگر خواسته تا مشکل تامین برق عراق را رفع کنند و در مورد دیگر ابعاد وابستگی اقتصادی و سیاسی، تدابیر متنوعی اتخاذ شوند.
دو مانع برجام، یکی در خانه و دیگری در منطقه
این حرف رابرت مالی دیپلمات آمریکایی که گفته بود ایرانی‌ها اول باید با خودشان مذاکره می‌کردند و سپس به دوحه می‌آمدند، اشاره‌ای بود به برخی اختلافات داخلی و عدم اجماع در مورد این که بازگشت مجدد آمریکا به برجام، باید تحت چه شرایطی صورت بگیرد. آیا خروج نام سپاه از لیست گروه‌های تروریستی، یک خط قرمز و شرط پایدار است یا ابزار چانه‌زنی؟ آیا گرفتن تضمین از آمریکا، یک خواسته‌ی ایده‌آلیستی و ناممکن است یا خواسته‌ای که احتمالا به شکل موکد از سوی خامنه‌ای مورد اشاره قرار گرفته است؟ اینها، فقط بخشی از احتمالات و فرضیات در مورد مسائل داخلی جمهوری اسلامی درباره‌ی برجام است. اما در بخش بیرونی، احتمالا هیچ کنشگری به اندازهی اسرائیل، نزد آمریکایی‌ها اظهار نگرانی نمی‌کند. حالا میتوان این تصویر را به وضوح مشاهده کرد که عربستان سعودی هم در مورد برجام و موقعیت ایران در منطقه، ملاحظاتی دارد و این ملاحظات در دیدار بایدن با پادشاه و شاه‌پسر، مطرح شده است.
تخم‌مرغ‌های ایران در سبد پوتین
همین که جو بایدن از ریاض به خانه بازگردد، تهران میزبان یک نشست سه جانبه خواهد بود. قرار است ولادمیر پوتین رئیس جمهور روسیه و رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه به ایران سفر کنند.
پوتین و اردوغان، علاونه بر حضور در نشست سه جانبه، دیدارهای جداگانه‌ای با ابراهیم رئیسی و علی خامنه‌ای برگزار خواهند کرد.
دولت رئیسی با دعوت از پوتین و اردوغان، نشان می‌دهد که در برابر سفر جو بایدن به اسرائیل، فلسطین و عربستان سعودی، حرفها و پیام‌های دیگری دارد و می‌خواهد اعلام کند که برای تداوم حضور در صحنه‌ی قدرت منطقه‌ای به روسیه تکیه می‌کند و در روزهای آتی، در نشست سمرقند، به عضویت شانگهای درمی‌آید تا در کنار روسیه، از حمایت چین هم برخوردار شود
