زیتون– در ادامه سلسله گفتگوهای زیتون پیرامون حجاب، حجاب اختیاری و جایگاه آن در اسلام، این بار به سراغ یکی از کارشناسان و علمای اهل سنت رفته‌ایم. محمدابراهیم ساعدی رودی، متولد شهرستان خواف در استان خراسان رضوی، دانش‌آموخته‌ی حوزه و دکتری تفسیر و علوم قرآن از دانشگاه ام‌درمان سودان است. این مدرس سابق آموزشکده‌ی عالی تفسیر و علوم القرآن، کتاب‌های متعددی را در حیطه تخصصی خود تألیف و ترجمه کرده است.

ساعدی رودی در گفتگو با «زیتون» می‌گوید واژه حجاب در قرآن معنایی مصطلح امروزی به‌کار نرفته است و قرآن برای پوشش از واژه «لباس» بهره می‌گیرد و چنانچه در سفارش قرآن به پیامبر آمده است، زنان مؤمن بایستی با پوششی موسوم به «جلباب» خود را بپوشانند؛ جلباب می‌تواند بر چادر، مانتو، پیراهن بلند و گشاد و هر پارچه‌ای که زن آن را بر خود می‌اندازد، اطلاق شود.

این کارشناس تفسیر و علوم قرآن بر این باور است که حجاب نباید برای زنان محدودیتی در زندگی روزمره ایجاد کند و در این خصوص به فتوای امام مالک (فقه مالکی یکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت است) اشاره می‌کند که حدود عورت زن را «دست تا ساعد» و «پا تا ساق» می‌داند که در وقت کار و تلاش و حرکت ناگزیر دیده می‌شود.

این دانش‌آموخته حوزوی معتقد است که غیرمسلمانان در جامعه‌ی اسلامی در احوال شخصی ازجمله حجاب موظف به رعایت آداب‌ورسوم خود هستند و نباید مجبور به رعایت حجاب اسلامی شوند. اگرچه تأکید می کند که این آزادی در احوال شخصی نباید موجب سلب آزادی دیگران شود و اگر نزد کسی برهنگی یا نیمه برهنگی مباح بود، باید عرف جامعه اسلامی را رعایت کند.

محمدابراهیم ساعدی رودی، همچنین می‌گوید: «اگرچه حجاب واجب است و بی‌حجابی گناه است، ولی این گناه، جرمی نیست که حدی به دنبال داشته باشد. خطاب آیات حجاب هم متوجه افراد است نه حکومت‌ها. در زندگی پیامبر هم بی‌حجابانی وجود داشته‌اند که فقط راهنمایی شده‌اند» و لذا تردیدی ندارد که «حجاب اجباری مطلوب نیست و منجر به‌نوعی ریا و دوشخصیتی می‌شود و عواقبش وخیم‌تر از بی‌حجابی است»

مشروح گفتگوی زیتون با این عالم دینی اهل سنت و کارشناس تفسیر و علوم قرآن را در ادامه بخوانید:

آقای ساعدی رودی،یا سپاس از پذیرش این گفتگو، جهت ورود به بحث بفرمایید حکمِ شرعی حجاب در اسلام چیست؟

سلام بر شما و تشکر بابت ترتیب دادن این گفتگو
به نظر من – والله اعلم ـ واژه حجاب در قرآن، به معنای حجابی که امروزه مصطلح هست و عموماً بر پوشش خانم‌ها اطلاق می‌شود بکار نرفته است. در قرآن آمده است:
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ… وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ [الأحزاب: ۵۳].
چنان‌که می‌بینید این آیه مربوط به زنان پیامبر است که وقتی از آنان وسیله‌ای تقاضا می‌کنید از پشت حجاب تقاضا کنید. یعنی این «حجاب» به معنی «پرده و دیوار» است. یعنی از پشت پرده یا دیوار از آنان وسیله‌ای را بخواهید. به عبارتی دیگر، «حجاب» در این آیه به معنی حجابِ زن که امروزه متداول است و عبارت از لباس‌ها و چادری است که زن بدنش را با آن‌ها می‌پوشاند، نیست.

بی‌حجابی مثل سیگار کشیدن است و وقتی کسی سیگار می‌کشد، خطاب به او می‌گویی آقا سیگار نکش. وقتی قبول نکرد چاره‌ای نیست جز اینکه آمر به معروف وناهی ازمنکر آن مکان را ترک کند. وقتی به خانم بی‌حجاب گفته می‌شود حجابت را رعایت کن و او رعایت نکرد، مردان در این شرایط باید چشمشان را کنترل کنند

با این‌همه امروزه گریزی از این اصطلاح نیست. اما به معنای رایج امروزی، لفظ «لباس» است که در قرآن آمده است:
یَا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاسًا یُوَارِی سَوْآتِکُمْ… [الأعراف: ۲۶]
لباسی که عورات شما را می‌پوشاند…
البته لباس و پوشش از همان آغاز خلقت یک فضیلت بوده و داستان لخت شدن آدم و دنبال پوشش گشتن و استفاده از برگ‌های درختان بهشت بیان‌گر این موضوع است و ادیان الهی در طول تاریخ به لباس و پوشش توصیه کرده‌اند. در اسلام هم حجاب فرض (واجب) است و آیاتی در این زمینه وجود دارد:
وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا.
پس زن نباید زینت خود را آشکار کند بلکه باید آن را بپوشاند مگر آن چه که خودش ظاهر شد.
وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیُوبِهِنَّ.
خمار و روسرس خود را بر گردن و سینه خود بیندازد.
وَلَا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ.
پایش را به زمین نکوبد تا زینتی را که مخفی می‌دارد، فهمیده شود. (این آیه دلالت بر این دارد که ساق پا عورت است که زینتش مثل خلخال مخفی هست و او با کوبیدن پا به زمین می‌خواهد وجود آن را به دیگران بفهماند.)
یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا [الأحزاب: ۵۹]

ای پیامبر، به همسرانت و دخترانت و زنان مؤمن بگو که جلباب خود را بر روی خود بیندازند…
«جلباب» می‌تواند بر چادر، مانتو، پیراهن بلند و گشاد و هر پارچه‌ای که زن آن را بر خود می‌اندازد، اطلاق شود.

آیا در اسلام حدی از رعایت حجاب برای زنان در نظر گرفته‌شده است؟

امام مالک الا ما ظهر منها را «دست تا ساعد» و «پا تا ساق» می‌داند که در وقت کار و تلاش و حرکت ناگزیر دیده می‌شود. به همین خاطر دایره‌ی حجاب کنیزان که بیشتر در اجتماع و بیرون از خانه حضور داشتند بازتر می‌شود و فراتر از دست و گردی صورت و پا، نیز عورت محسوب نمی‌شود

حجاب محدودیت نیست و نباید مانع رفتار و حرکت زنان در جامعه شود، لذا به همین منظور می‌بینیم که دو دست و گردی صورت و دو پا نزد بیشتر فقهای اهل سنت عورت محسوب نمی‌شود. حتی امام مالک الا ما ظهر منها را دست تا ساعد و پا تا ساق می‌داند که در وقت کار و تلاش و حرکت ناگزیر دیده می‌شود. به همین خاطر دایره‌ی حجاب کنیزان که بیشتر در اجتماع و بیرون از خانه حضور داشتند بازتر می‌شود و فراتر از دست و گردی صورت و پا، نیز عورت محسوب نمی‌شود.
آقای ساعدی رودی، عده‌ای از اسلام شناسان حجاب را مختص زنان پیامبر می‌دانند. فقهای اهل سنت چه دیدگاهی به نسبت حکم شرعی حجاب دارند؟

چنین نیست چون آیه به‌صراحت، نه فقط همسران و دختران پیامبر، بلکه زنان مؤمن را ذکر می‌کند و جلباب را بر آنان واجبمی داند و می‌گوید:
یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا [الأحزاب: ۵۹]
ای پیامبر، به همسرانت و دخترانت و زنان مؤمن بگو که جلباب خود را بر روی خود بیندازند…

در جامعه ای که غیرمومنان و غیرمسلمانان در آن زندگی می‌کنند، تکلیف غیرمومنان وغیر مسلمانان در مسأله حجاب چیست؟

غیرمسلمانان در جامعه‌ی اسلامی در احوال شخصی ازجمله حجاب موظف به رعایت قوانین و آداب‌ورسوم خودشان هستند، لذا اگر حجابشان متفاوت بود باید همان را رعایت کنند و نباید مجبور به رعایت حجاب اسلامی شوند. ناگفته نماند که تمام ادیان آسمانی به حجاب امر می‌کنند، ولی بااین‌وجود نباید این آزادی در احوال شخصی باعث سلب آزادی دیگران شود. به این معنی که اگر نزد گروهی از غیرمسلمانان برهنگی یا نیمه برهنگی مباح بود، باید عرف رایج جامعه اسلامی را که همان «حشمت» است، رعایت کنند تا باعث سلب آزادی جامعه نشوند.

آیا در اسلام چیزی تحت عنوان حجاب اجباری برای شهروندان (اعم ازمومن، مسلمان، غیرمومن و غیرمسلمان) وجود دارد؟ فقهای اهل سنت در این زمینه چه آرائی دارند؟

تردیدی نیست که حجاب فرض (واجب) است و بی‌حجابی گناه است؛ ولی این گناه، جرمی نیست که حدی به دنبال داشته باشد. خطاب آیات حجاب هم متوجه افراد است نه حکومت‌ها. در زندگی پیامبر هم بی‌حجابانی وجود داشته‌اند که فقط راهنمایی شده‌اند، گر چه امکان داشت مورد آزار بدکاران قرار بگیرند. آیه هم به این موضوع اشاره دارد:
یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا [الأحزاب: ۵۹]

می‌گوید: ذَلِکَ أَدْنَی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ. یعنی حجاب باعث می‌شود که شناخته شوند که زنان پاک‌دامنی هستند و درنتیجه کسی مزاحمشان نشود و آنان را آزار ندهد.حکومت‌ها در صورت صلاحدید می‌توانند تعزیراتی مقبول و معقول در این زمینه وضع کنند، والا هرگونه برخورد نسنجیده نتایج معکوسی را به دنبال خواهد داشت.

غیرمسلمانان در جامعه‌ی اسلامی در احوال شخصی ازجمله حجاب موظف به رعایت قوانین و آداب‌ورسوم خودشان هستند، لذا اگر حجابشان متفاوت بود باید همان را رعایت کنند و نباید مجبور به رعایت حجاب اسلامی شوند.

بی‌حجابی مثل غیبت است که هر دو گناه و عقوبت اخروی به دنبال دارند، ولی نمی‌توان با غیبت کننده برخورد قانونی کرد.
بی‌حجابی مثل سیگار کشیدن است و وقتی کسی سیگار می‌کشد، خطاب به او می‌گویی آقا سیگار نکش. وقتی قبول نکرد چاره‌ای نیست جز اینکه آمر به معروف وناهی ازمنکر آن مکان را ترک کند. وقتی به خانم بی‌حجاب گفته می‌شود حجابت را رعایت کن و او رعایت نکرد، مردان در این شرایط باید چشمشان را کنترل کنند، به تعبیر قرآن:
قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ [النور: ۳۰]
به مومنان بگو چشمانشان را فروهشته دارند…

از نظر فقهای اهل سنت، آیا حکومت برآمده از جامعه مسلمانان از این حق برخوردار است برای کسانی که حجاب را رعایت نمی‌کنند، کیفر در نظر بگیرد؟

کیفر، نه. ولی در موارد خاصی مثل برهنگی یا نیم برهنگی، به‌صورت موقت می تواند تعزیر در نظر بگیرد که تعزیر پایین‌تر از حد هست و قوانین خودش را دارد.

اگر بخواهیم موازنه‌ای میان عوارض و پیامدهای منفی رعایت نکردن حجاب و یا بدحجابی باحجاب اجباری و دولتی شده داشته باشیم، کدام رویه عواقب وخیم‌تری برای جامعه مسلمانان و خود دین اسلام به‌عنوان منبع هدایت انسان به دنبال داشته است؟

تردیدی نیست که حجاب اجباری مطلوب نیست و منجر به‌نوعی ریا و دوشخصیتی می‌شود و عواقبش وخیم‌تر از بی‌حجابی است، چون مواردی چون نماز و روزه و حجاب جزو فرایضی هستند که باید شخص از روی عشق، اخلاص و اختیار انجام دهد در قبال آنها منتظر ثواب باشد نه به‌زور و اکراه به این کار وادار شود.