درآمد
چندی پیش مقاله ای تقریبا مبسوط از اینجانب در باره کتاب «شهید جاوید» اثر زنده یاد نعمت الله صالحی نجف آبادی در سایت زیتون انتشار یافت. در پی آن جناب حجت الاسلام آقای محمدعلی کوشا از فضلای خوش فکر و از شاگردان نویسنده کتاب شهید جاوید، نوشتاری با عنوان «نقدی بر نقد یوسفی اشکوری از شهید جاوید» ارائه کرد که آن نیز در همین سایت منتشر شد. پیش از هر چیز به جد از این دوست عزیز و عالم خردگرا سپاسگزارم که با احساس مسئولیت تمام، نقدی بر وجیزه اینجانب نوشته و آن را با مخاطبان زیتون به اشتراک گذاشتند. گفته اند «حیاه العلم بالنقد والرد». ایشان نیز، هم در مقام دفاع از حقیقت و علم و هم برای ادای دین به استادشان زحمت تدوین و نگارش مقاله بلندی را بر خود هموار کرده و در نهایت بر غنای نوشتارم افزوده اند. سپاس فراوان.

اما گفتنی است من هم از روزگار جوانی (دهه چهل) از خوانندگان و می توان گفت از شیفتگان افکار و آثار مرحوم آیت الله صالحی نجف آبادی بوده ام و در دهه پنجاه به حلقه چند نفره شاگردان استاد راه یافتم. در ماجرای شهید جاوید نیز از حامیان و مدافعان آن در جمع طلاب حوزه قم بوده ام. پس از انقلاب نیز همچنان پیوند فکری و عاطفی بین ما برقرار بود و ایشان در اواخر عمر (البته پیش از دوران زندانی شدنم در سال ۷۹) برای دیدارم به منزل  ما آمد. در این دوران تقریبا طولانی یکی از موضوعات مطرح فیمابین، دیدگاه کتاب «شهید جاوید» به ویژه در ارتباط با تحلیل زنده یاد دکتر شریعتی در این باب بوده است.  اکنون مجالی برای بازگویی این خاطرات نیست و این اشاره نیز برای آن بوده است که بگویم من نه با کتاب مورد بحث بیگانه ام و نه با نویسنده گرامی آن.

لازم به ذکر است یکی از سنت های بسیار پرارجی که مرحوم صالحی داشت این بود که معمولا نوشته های مهم  را پیش از انتشار، برای نقد و بررسی و احیانا اصلاح و بهبود، برای افراد صاحب نظر می فرستاد و به نظر منتقدان نیز به جدّ عنایت داشت. اگر این سنت نیکو در عموم اهل اندیشه و قلم به ویژه در میان عالمان حوزه های علمیه مقبول افتد، هم به رشد علم و اصلاح افکار و عقاید کمک می کند و هم به نویسندگان و اهل نظر یاری می رساند تا پیش از انتشار و عمومی شدن برخی مباحث مهم و چالش برانگیز، رفع اشتباه و یا رفع ابهام کند. من از استاد فقید خیلی چیزها آموخته ام و یکی از این امور، همین یاری خواستن از دوستان صاحب نظر است و از قضا همان مقاله نقد شهید جاوید را پیش از انتشار برای دو دوست دانا (که از قضا یکی از آنان عالم حوزوی / دانشگاهی است) فرستادم و از نظریات و تذکرات شان برای ویرایش و پیرایش نوشته سود بردم.

حال عرض می کنم که نقدنوشته جناب کوشا برای من بسیار مغتنم است و بی گمان برای ویرایشِ نهاییِ نوشتار مفید خواهد بود (چرا که نقدنوشته شهید جاوید چند صفحه ای است از نوشته ای تقریبا مفصل در باره رخداد کربلا و ماجرای قیام امام حسین) و به ویژه از برخی توجهات ایشان در اصلاح و یا تکمیل و یا ابهام زدایی داستان کربلا سود خواهم برد.

اما برای این که از سویی نقدهای جناب منتقد محترم دقیق تر نقل شده باشد و هم مجبور به بازگویی مضمونی نوشتار ایشان نشوم، از شیوه پاسخ گویی مزجی استفاده کرده و در متن ایشان پاسخ ها و ملاحظات خودم را می نویسم. البته برای کاهش حجم متن و پرهیز از اطناب ممل، ناگزیر از متن ایشان در حدی استفاده می کنم که مراد نویسنده را برساند و به همین منظور پاسخ های خودم را نیز در حد امکان موجز می نویسم. گفتنی است چند صفحه پایانی که ترجمه متن سیدمرتضی علم الهدی و شیخ طوسی است را حذف کرده ام؛ چرا که ارتباطی با موضوع مورد بحث نداشته است.  ضمنا پانوشت های مقاله آقای کوشا به انگیزه کاهش حجم متن و نیز عدم ضرورت ارجاعات حذف گردید.

موضوعات را البته به ترتیب ارائه شده و به تفکیک شماره بندی می کنم.

نقدی بر نقد یوسفی اشکوری از «شهید جاوید»

 

یکم
«اشکوری در بخشی با عنوان «آیا پیروزی امام حسین ممکن بود؟» به آیت الله صالحی نجف آبادی اعتراض می‌کند که چگونه در کتابش این احتمال را تقویت می‌کند که امام حسین(ع) پیروزی بر دشمن را ممکن می‌دانسته و اساساً به امید پیروزی بر دشمن قیام نموده است؟ و به گونه‌ای مطلب را پی می‌گیرد که گویی این  اعتراض در حقیقت به خود امام حسین برگشت می‌کند که چرا امام به سخن کسانی که او را از این حرکت باز می‌داشتند گوش فرا نداده است؟…».

جناب کوشا سپس با ارائه گزارشی از رخدادهای مدینه تا مکه و مکه تا کربلا تلاش کرده تا نشان دهد تنها گزینه امام حسین همان بوده که انجام داده است. از این رو در قالب استفهام توبیخی پرسیده است: «… امام حسین(ع) دربارۀ قیام خود چه کاری باید انجام می داد که انجام نداده است؟!!…».

پاسخ:
به اجمال دو نکته را یادآوری می کنم:

اولا، بله! می توان این ایراد را از منظری نیز بر امام حسین وارد دانست، ولی من در مقام نقد آرای مرحوم صالحی نجف آبادی بوده ام و نه امام حسین.

آنچه من دریافته ام این است که استدلال های جناب ایشان برای اثبات این مدعا که امام درست ترین تصمیم را گرفته و حداقل تا برخورد با حر به پیروزی مطمئن بوده نادرست و حداقل قانع کننده نیست. البته اگر برای جناب کوشا قانع کننده است که حرفی نیست و (حداقل در یک گفتگوی مکتوب و از راه دور) کاری فیصله بخش هم نمی شود کرد. چنان که گفته ام تحولات بعدی نشان داد که از قضا نظر منتقدان و مخالفان واقع بینانه تر بوده است تا تصمیم امام حسین.

ثانیا، این که حسین بن علی چه می توانسته بکند؛ واقعیت این است که امروز پس از گذر این همه زمان و از لابلای انبوه روایات مختلف و آشفته و غالبا نامعتبر و آمیخته با انوع جعلیات و جزمیات مذهبی و فرقه ای، نمی توان برای این پرسش، پاسخ روشن و قانع کننده ای یافت؛ اما آنچه که اکنون به حدس و گمان می توانم گفت این است که خروج امام حسین از مدینه به انگیزه حفظ جان و یا به نشانه اعتراض و حضور در شهر مقدس دینی مکه با توجه به مرکزیت دینی و سیاسی آن، تا حدودی موجه می نماید و شهادت سرفرازانه و پر افتخار آن حضرت و یاران اندکش صد البته فخر بشریت است، اما خروج به قصد عراق و برای خلع خلیفه حاکم و مستقر؛ و در سوی دیگر سکه تسخیر قدرت خلافت و احیای خلافت علوی و حسینی، چندان معقول و موجه نمی نماید. چرا که در چنان شرایطی اوضاع سیاسی جهان اسلام و به ویژه عراق چندان آشفته و ناممطئن بود که اگر نگوییم پیروزی را ناممکن می نمود دست کم چنین اقدام شورشگرانه ای پر خطر و با ریسک بسیار بالایی همراه بود و در عمل نیز به زودی پیامد فاجعه بار آن اثبات شد.

شاید همان پیشنهادهای ابن حنفیه و ابن عباس مبنی بر کوچ به یمن و یا سرزمین های دیگر با اطمینان بیشتری همراه بود؛ گزینه هایی که بعدها خود آن حضرت نیز (هر چند دیرهنگام) پیش کشید و حتی وفق نقل قولی حاضر شد به شام برود و شخصا با یزید دیدار و گفتگو کند. ای کاش یکی از این پیشنهادهای خیرخواهانه و مصلحانه  پذیرفته می شد. به همین دلیل است که عموم علمای اهل سنت و جماعت، ضمن اذعان شماری از اینان به خلافت یزیدبن معاویه و نادرست دانستن خروج حسین، شهادت امام و یارانش به دست کارگزاران حکومت را نادرست می دانند و محکوم می کنند.

در هرحال نقطه عزیمت بحث این است که آیا امام حسین به انگیزه تسخیر خلافت و به اصطلاح مکرر نویسنده شهید جاوید، برای تشکیل حکومت اسلامی رفته بود یا نه؛ اگر پاسخ مثبت است (که از نظر نویسنده شهید جاوید و جناب کوشا و راقم نیز هست)، آنگاه باید به این پرسش پاسخ داد که در چنان شرایط و فضایی، توازن قوا به سود امام بود یا نه، که به گمانم نبوده است.

نقد و بررسی کتاب «شهید جاوید» درباره قیام امام حسین

دوم
«آقای اشکوری در مقام دیگری از نقدشان در پانوشت آورده‌اند: «شگفت اینکه در شهید جاوید (ص ۱۲۰) جمله‌ای از امام علی در خطبه شقشقیه غیردقیق ترجمه شده و برای تأیید قیام مسلحانه مورد استفاده قرار گرفته است. در خطبه چنین آمده است: «وَ طَفِقْتُ أَرْ َئِی بَیْنَ أَنْ أُصُولَ بِیَد جَذَّاءَ أَوْ أَصْبِرَ عَلَى طَخْیَه عَمْیَاء…».

… اگر ایشان به کتاب «لسان العرب» و یا «تاج العروس» که دربارۀ لغت عرب نوشته شده است مراجعه می‌کردند، می‌دیدند که در آنجا آمده است: فی حدیث علی، کرّم الله وجهه: أَصولُ بیدٍ جَذَّاءَ أَی مقطوعه، کنى به عن قصور أَصحابه و تقاعدهم عن الغزو؛ در حدیث علی(ع) أَصولُ بیدٍ جَذَّاءَ؛ جذاء به معنای بریده است که کنایه از کوتاهی و امتناع یارانش از جنگ می‌باشد» (لسان العرب، ج۳، ص۴۷۹)».

پاسخ:
نخست سپاسگزارم که جناب کوشا ارجاع مهم به لسان العرب را یادآوری کردند. حتما آن را در متن اصلیِ نوشته ام وارد خواهم کرد. اما شواهد و قراین نشان می دهد که مراد امام علی نمی تواند اقدام مسلحانه  و شورش بر خلیفه نخست و دیگر خلفا باشد. زیرا اولا (چنان که آورده ام) با اصول فکری و سیره رفتاری و گفتاری آن بزرگوار و امامان بعدی سازگار نیست و ثانیا، اگر مضمون لغت در لسان العرب معیار باشد، می توان پرسید مگر در آن روزگار (مقطع سقیفه) علی اعلام جنگ کرده بود که از «قصور» اصحابش و خودداری شان از جنگ و پیکار با دشمن شکوه کند؟ در واقع این تعبیر با روزگار خلافت علی و آن هم بیشتر با مقطع پس از جنگ صفین و نهروان سازگار است و نه در مرحله آغازین خلافت ابوبکر.

بدین ترتیب این فرمایش منتقد محترم پذیرفتنی نمی نماید که: «باید به آقای اشکوری گفت: در مواردی که تعبیر کنایی است اساساً صحیح نیست که  در ترجمۀ آن معنای اصلی عبارت لحاظ شود و در زبان فارسی نیز بسیار معمول است که  چنین عبارت‌هایی را هرگز بر معنای اصلی آن حمل ‌نمی‌کنند».

سوم
«آقای اشکوری در جایی دیگر در قسمت پاورقی از احتمال خیانت ورزی مسلم بن عقیل به امام حسین(ع) سخن می‌گوید: ایشان می‌نویسند: «… وقتی امام حسین از عراقیان خدعه دیده و فریب خورده باشد، چرا مسلم چنین نباشد؟!»

باید به جناب اشکوری گفت: در سپاه امام حسین(ع) خانواده و برادران مسلم بن عقیل نیز بودند. آیا امکان دارد کسی در حق خانوادۀ خود و برادران خود خیانت ورزد و آنها را به سمت مرگ سوق دهد؟!! … و لذا اینکه آقای اشکوری گفته‌اند که احتمال خیانت مسلم منتفی نبوده است، سخنی بی‌پایه و دور از حقیقت است».

پاسخ:
ظاهرا در این فقره اشتباهی رخ داده است و اگر منتقد عزیز دقت بیشتری می فرمود مراد حقیر آشکار می شد. آنچه من مدعی شده بودم این بود که  از این دعوی نویسنده «شهید جاوید» که «… کسی که نظرش مخالف نظر مسلم بن عقیل است و می گوید: امکان پیروزی نبوده آیا می تواند به مسلم نسبت خطای در تشخیص بدهد؟»، نوعی عصمت برای مسلم استنباط می شود (هرچند شخصا با شناختی که از اندیشه های بلند استاد صالحی دارم او چنین باوری نداشته است) و نقل نمونه های فریب خوردگی امام علی و یا شخص حسین بن علی نیز برای رد مدعای صالحی بوده است وگرنه هرگز در مخیله ام نگنجیده است که شخصیت استوار و خالص و وفاداری چون مسلم بن عقیل خیانت ورزیده است. هذا بهتان عظیم.

چهارم
«آقای اشکوری در ادامۀ نقدشان نوشته‌اند: « نویسنده [آیت الله صالحی] بر این گمان است که پیش بینی‌های حسین کاملاً دقیق و صحیح بود «…آری حوادث پشت پرده که از مجرای طبیعی قابل پیش بینی نبود اوضاع عراق را تغییر داد و عبیدالله زیاد که در آغاز از ترس ارتشِ داوطلبِ امام به قصر حکومتی فرار کرد و محاصره شد، سرانجام بر نیروهای ملّی مسلّط شد».  اما گفتن ندارد که بدفرجامی چنان پیشبینی‌هایی، نه با هوشمندی شخصیتی چون حسین بن علی سازگار است و نه (به ویژه) با علم خاص امام که نویسنده بدان باور دارد».

جناب کوشا سپس با این بیان که «در جواب ایشان بهتر است بخشی از کتاب «شهید جاوید» را که ایشان به نقد آن پرداخته اند نقل کنیم و سپس بحث را دربارۀ نقد ایشان پی بگیریم»،  فرازهایی نسبتا طولانی از متن کتاب شهید جاوید را می آورد».

پاسخ:
از آنجا که این فرازها عینا از کتاب مورد مناقشه است و من آنها را خوانده و چندان موجه نیافته ام، بدیهی است تکرار اصل مدعا نمی تواند جای دلیل را بگیرد و بهتر بود که جناب مدافع  به دلایل استوار دیگری متوسل می شد. با این همه، اجمالا عرض می کنم که وقتی پیش بینی ها به کلی غلط از آب در می آید، حداقل آن است که یک جای کار می لنگد.  در هرحال این پرسش ستبر پاسخی درخور می طلبد که چرا پیش بینی های مخالفان حرکت به عراق درست از آب درآمد؟ توجیهات عمدتا درون دینی نویسنده شهید جاوید قانع کننده و حداقل تمام نیست. اگر قرار بر تفسیر عقلانی و نه کلامی سنت و سیره نبوی و رخداد کربلاست، باید اندکی از معتقدات دینی و «اصاله الحدیث» فاصله گرفت و از منظری دورتر به تماشا و تحلیل نشست.

پنجم
اشکوری در ادامه می‌نویسد: «صالحی مدعی است که «نهضت عظیم حسین بن علی علیه‌السلام را از نظر مجاری عادی و با صرف نظر از علم غیب امام بررسی کرده است» اما چنین کاری نه در عالم نظر موجّه است و نه در عالم عمل و سیاست، شدنی».

پاسخ:
من همچنان بر همان نظرم. هرچند موضوع بسی جدی تر و مهم تر از آن است که با چند جمله بتوان به مرحله فیصله بخش و حداقل جمع بست سازگار رسید ولی در اینجا ناگزیر به اجمال عرض می کنم که:  صالحی نجف آبادی و نیز شارح ایشان برای موجه و معقول نشان دادن مدعیات شان در گزارش و تحلیل رخدادهای تاریخی (از جمله فرازهای نقل شده از کتاب در نقدنوشته جناب کوشا)، بیش از همه و پیش از هر چیزی، به روایات تاریخی در سیره نبوی و یا علوی و امامان شیعی تمسک می جویند؛ گویی «هر چه آن خسرو کند شیرین بود»، و حال آن که گفتار و عمل پیامبر و علی و امامان حسن و حسین از منظر یک مورخ، لزوما به معنای درست بودن آنها نیست؛ صحت و سقم مدعیات نیاز به ادله و شواهد و قراین معقول و مستند درون دینی و بیرون دینی دارد.

البته به خوبی آگاهم که این مدعای من به کلی با دیدگاه اعتقادی شیعی رایج در تعارض است. چنان که در نقد نویسنده شهید جاوید آورده ام و (باز هم خواهم آورد) تاریخ نگار در مقام مورخ (و نه متکلم) فقط و فقط به استناد داده های مستند و حداقل معقول تاریخی، دعاوی خود را به پیش می برد. مشکل اصلی کسانی چون صالحی و مطهری این است که تلاش می کنند جامه تاریخ را به هر شکلی بر کالبد یک سلسله باورهای مفروض کلامی و فرقه ای بپوشانند؛ به گونه ای که هم باورهای دینی، معتبر و مقدس بمانند و هم سهم عقل ادا شود؛ و تجربه نشان می دهد که چنین تلاشی همیشه کامیاب نبوده و نیست. هر مورخ مستقلی می داند که چنین روشی نامش هرچه باشد تاریخ نگاری نیست. از قضا کتاب شهید جاوید نمونه خوبی برای ناکامی چنین رویکرد تناقض آمیزی است. در هر حال «متکلمِ مورخ» پارادوکسیکال است و حداقل همیشه قرین توفیق نیست.

ششم
سپس کوشا از قول من می آورد: «نیز پرسیدنی است، در مقطع دریافت خبر شهادت مسلم و اطلاع از دگرگونی اوضاع کوفه، امام حسین با یارانش به مشورت می‌نشیند تا تصمیم بگیرد و در فرجام کار، با اینکه خود معتقد به بازگشت بوده، به نظر برخی از یاران و مشاورانش (بیشتر اصرار برادران مسلم) احترام می‌گذارد؛ ولی چرا حضرت ایشان در آغاز، در مدینه و به ویژه در مکه نه تنها مشورت نمی‌کند بلکه به مخالفت‌های عموم یارانش و اعضای خاندانش اعتنایی نمی‌کند و عازم عراق می‌شود؟ حداقل آن است که باید عدم مشورت نخستین و مشورت پسین، مدلل و مبیّن باشد».

آنگاه منتقد محترم می نویسد: «چگونه آقای اشکوری با چنین قاطعیتی مدعی می‌شود که امام در مدینه هنگام خروج به سمت مکه با کسی مشورت نکرده است؟!! آیا اینکه در منابع تاریخی این مطلب نیامده دلیل بر عدم وجود آن است؟!! دیگر آنکه آیا در مدینه راه دیگری برای نجات از دست عمّال یزید به جز هجرت به سوی مکه برای امام حسین(ع) قابل تصور بود؟! آیا  امام در آنجا می‌توانست به نیروی نظامی متوسل شود؟ و یا شخصیتی همچون او می‌توانست به بیعت با یزید راضی شود؟! آقای اشکوری به گونه‌ای سخن گفته‌اند که انگار راه دیگری در مدینه برای امام حسین(ع) متصور بوده که امام در آن موقعیت حساس می‌توانسته آن را با مشورت کردن بیابد و انجام دهد!!

اینکه عموم یارانی که با امام بودند حتی در همان مقطع شهادت مسلم و قبل از آن، راه منطقی را در رفتن به سوی کوفه می‌دانند و به امام پیشنهاد می‌دهند که هنوز امید برای رسیدن به هدفی که قبلاً  خود را برایش آماده کرده‌اند وجود دارد^[۱]، خود بر این دلالت ندارد که آنها در مکه نیز یعنی همان جایی که امید پیروزی بسیار بیشتر از زمانی بود که خبر شهادت مسلم بن عقیل  به آنان رسید؛ برای رفتن به سوی کوفه هم نظر بوده‌اند؟!!».

پاسخ:
در این فراز چند پرسش مطرح شده است که می کوشم به اجمال پاسخ دهم و حداقل موضع خودم را مشخص کنم.

در مورد نقد نخست ایشان عرض می کنم: من با اندک اطلاعی که از تاریخ دارم می گویم اسناد کنونی برای تشخیص صحت و سقم واقعی مشورت و عدم مشورت امام حسین در مدینه، کفایت نمی کند. اگر من ادعا کرده ام چرا امام در مدینه مشورت نکرده است، به استناد عموم منابع است و گرنه علم غیب ندارم؛ احتمال دارد امام وفق سنت پدر و برادر و خودش مشورت هایی نیز انجام داده باشد. اگر از نظر من قاطعیت و جزمیت فهمیده می شود، بدین ترتیب تصحیح می کنم.

اما این که فرموده اند «آیا اینکه در منابع تاریخی این مطلب نیامده دلیل بر عدم وجود آن است؟»، سخن بس شگفتی است! مگر می توان بر امور عدمی استدلال کرد؟ این مانند آن است که کسی مدعی شود امام حسین برای هواخوری و استراحت به عراق می رفت و بعد در برابر پرسش از دلیل، بگوید فقدان دلیل به معنای عدم واقعیت نفس الامری نیست؛ من چنین می گویم و شما بروید دلایل و اسناد آن را بجویید.

در باره گزینه های امام در داستان خروج از مدینه پیش از این سخن گفته ام و تکرار جایز نیست.

اما این که شخصیتی چون امام حسین می توانست با کسی چون یزید بیعت کند یا نه، باز داستان دراز دامنی است و بسیاری از پژوهشگران شیعی و سنی در این باب بحث کرده و نظر داده اند. من هم اجمالا معتقدم حسین بن علی در چهارچوب تفکرات خود قاعدتا نمی توانست بیعت کند ولی اگر خود را از مفروضات جزمی اعتقادی خود در باب امامت و عصمت و علم امام رها کنیم، شاید بتوان ماجرا را به گونه های دیگر هم فهم و تحلیل و تفسیر کرد. البته (چنان که نویسنده شهید جاوید بارها به حق بدان استناد کرده است) بزرگترین مجرم، شخص یزیدبن معاویه بوده است که، بر خلاف سنت اسلامی و عقلی، شخصیت هایی چون ابن زبیر و حسین و ابن عمر را به بیعت مجبور کرد و بدتر و زشت تر، آن که تهدید به قتل کرد و این سنگ بنای فاجعه آمیز کربلا را نهاد و شمار قابل توجهی از عالمان اهل سنت نیز بدان اذعان کرده اند (از جمله از متأخران: عباس محمود العقاد در «ابوالشهداء» و مودودی در «الخلافه والملک»).

اما این که گفته شده عموم کسانی که از مکه همراه امام بوده اند به معنای آن است که «برای رفتن به کوفه همنظر بوده اند»، می توان گفت: واقعا (حداقل بر راقم) روشن نیست که امام حسین برای عزیمت به سوی کوفه نظر تمام یاران و همراهانش را پرسیده و تصمیم او برآیند رایزنی های جدی و مستمر باشد. وقتی در پاسخ بزرگان خاندانش به خواب استناد می کند و بر آن اساس خود را ملزم به عزیمت می داند، دیگر مشورت بلاموضوع  می نماید. وانگهی، اگر قرار بر مشورت و اعتبار نظر مشاوران و یاران باشد، عموم بزرگان آن دوران (اعم از کسانی که ما امروز آنها را از اهل بیت و شیعه می شناسیم و وفادار به حسین بوده اند و یا مخالفان سیاسی اش مانند عبدالله بن عمر) با رفتن حسین به عراق قاطعانه مخالف بوده اند؛ آیا می توان رأی تعداد کم شماری از وفاداران علوی و حسینی در کوفه و بصره را با آرای بزرگان صحابی و تابعی مدینه و مکه برابر دانست؟

هفتم
«اشکوری در ادامه می‌نویسد: «[نویسنده] تلاش وافر کرده تا به نوعی بین علم غیب امام و رعایت قواعد عقلایی و طبیعی، جمع کند ولی به نظر می‌رسد چنین جمع و سازگاری‌ای حاصل نشده باشد. در این زمینه گاه نویسنده دست به توجیهاتی زده که از خردمندی چون او بعید و حتی عجیب می‌نماید. او می‌نویسد: «و این نقص امام نیست که پس از تحقیق کامل، ظاهر آراسته مردمی را حمل بر حقیقت کند و مصلحت خداوند نباشد که از علم لدنّی استفاده کند». اگر قرار بر این باشد هر جا که در تفسیر حوادث در ماندیم به علم لدنی و غیب متوسل شویم، دیگر این همه اصرار بر رعایت قواعد عقلایی در جنبش امام و داستان کربلا برای چیست و چگونه ممکن خواهد بود؟…».

باید در جواب ایشان گفت که برای رسیدن به تحلیلی درست از دیدگاه نویسندۀ شهید جاوید، انسان باید مقدمۀ کتاب را به خوبی مطالعه نماید. سپس ایشان فرازهایی از «صفحات آغازین کتاب» را آورده و ادعا کرده که در پاسخ به این سؤال که «آیا زمان شهادت آن حضرت هم به طور دقیق معلوم بود یا نه؟»، دو دیدگاه وجود دارد … ولی نقطه مشترک این دو دیدگاه عمل به وظیفه ظاهری و عمل بر وفق موازین عقلی و طبیعی بوده و اساس کتاب «شهید جاوید» بر مبنای نقطۀ مشترک هر دو گروه که همان وظیفۀ امام بر عمل به موازین عادی است بنا شده است… متاسفانه غفلت از این نکته باعث شده که ناقد محترم جناب آقای اشکوری چیزی را نقد کنند که اساساً آیت الله صالحی بدان اذعان ندارد و به نقطۀ مقابل آن معتقد است».

آنگاه جناب کوشا همین مدعا را از برخی آثار دیگر نویسنده شهید جاوید نقل کرده است.

پاسخ:
چنین می نماید که منتقد محترم چنان که باید به دعاوی انتقادی من توجه نکرده است. من به دیدگاه نویسنده شهید جاوید به خوبی آگاه بوده و در متن مقاله ام نیز بخش مهمی از همین مطالب منقول جناب کوشا آمده و ایشان کاری جز این نکرده است که همان مدعیات را تکرار کند و در نهایت مدعا را به جای دلیل بنشاند.

سخن اصلی من این است که در زندگی هر کسی (پیامبر و یا امام و یا عارف و…)، وقتی به هر دلیل و از هر طریقی، بداند که فرجام فلان تصمیم و اقدامش ناکامی و بدتر نابودی است، نباید بدان مبادرت ورزد. نویسنده شهید جاوید با استناد به آیه ۱۵۹ بقره به این رأی اذعان کرده است. آخر عملی که هدف و یا اهداف آدمی را برآورده نمی کند، بلکه به پیامدها و نتایج فاجعه بار منتهی می شود، چگونه می تواند طبیعی و بر وفق موازین عادی و عقلی و عقلایی باشد؟ چگونه و با کدام منطق و استدلالی می توان پذیرفت که علم یقینی به فرجام کاری برای فرد ایجاد وظیفه نمی کند و او ملزم نیست به علم و آگاهی خود عمل کند؟ مگر علم معیار عمل نبوده و نیست؟ در مقاله ام توضیح داده ام که صالحی در پارادوکس علم غیب و آگاهی امام حسین و عمل بر وفق موازین طبیعی و عادی و عقلایی گرفتار آمده است و به گمانم، به رغم نکات مهم و درستی که مطرح کرده است، در نهایت دیدگاهش کامیاب از آب در نیامده است.

واقعیت این است که اگر نویسنده، هدف غایی «شهید جاوید» را تشکیل حکومت اسلامی و آن هم در کل جهان اسلام (که مستلزم تغییر رژیم و برانداختن خلافت شام است) بداند، که می داند، بالملازمه می بایست به پیروزی اش در حرکت به سوی مرکز شورش و انقلاب یعنی کوفه و عراق اطمینان نسبی (و نه حتی مطلق) داشته باشد و استدلال های صالحی برای چنین پیروزی ای قانع کننده نیست. از جمله در این میان، اذعان به علم و یقین به این که «امام می دانست که به کوفه نمی رسد و شهید خواهد شد»، دیگر استفاده از موازین طبیعی و عقلایی، چه معنا و مفهومی دارد و با کدام منطق و عقل سازگار است؟

البته گفتن ندارد که اصولا ورود عنصر غیب و امور متافیزیکی در بررسی های تاریخی و فهم منطقی و علمی و طبیعی، از جمله در باب داستان امام حسین و کربلا، تفسیر و تحلیل عقلایی و طبیعی و عادی این حوادث را اگر نگوییم ناممکن، حداقل مختل می کند. از این رو مورخ خداباور و دیندار (اعم از مسلمان و غیر مسلمان)، که به هر تقدیر بر آن است که هستی و انسان و تاریخ را بر انگاره خدا و غیب، تفسیر و تحلیل کند، باید دقیقا قلمروها را مشخص کند و حداقل در چنبره تناقضات گرفتار نشود. به هرحال اگر قرار است حوادث و رخدادها (اعم از طبیعی و انسانی و تاریخی) با معیارهای عقلی و طبیعی فهم و بررسی شوند، لاجرم باید بر بنیادهای عقلی استوار و مدلل شده باشند و صالحی و کوشا همواره به قرآن و حوادث مشابه در زندگی پیامبر و علی و حسن و حسین ارجاع می دهند و در پاسخ به منتقدان، باز همان گزاره ها را تکرار می کنند و این شیوه، فرجامی عقلایی ندارد، چرا که فاقد موازین معرفتی بین الاذهانی است.

سخن آخر این که منصفانه باید گفت همان نظریه ای که می گوید حسین می دانست شهید خواهد شد ولی برای پیروزی نظامی و تشکیل حکومت نرفته بود و به قول اقبال لاهوری «مدعایش سلطنت بودی اگر / خود نکردی بر چنین سامان سفر»، از سازگاری درونی و منطقی تری برخوردار است.

این را هم بگویم تأکید من بر علم امام به فرجام کارش و اشاره به روایات پرشمار در این باب، هرگز به معنای اذعان به صحت آن روایات نیست بلکه فقط اشارتی است به تناقضات تحلیل داستان کربلا در نظریه پردازی های نویسنده شهید جاوید و بس. درست است که ایشان تلاش وافر کرده شماری از این روایات را سست کند و یا به گونه ای توجیه و تفسیر کند که با نظریه اش در تعارض نباشد ولی در نهایت کامیاب به نظر نمی رسد.

این نیز گفتنی است وقتی امروز داده های ثبت شده این همه در معرض ابهام و تفاسیر مختلف و متعارض است، چگونه می توان فهمید خواب امام حسین در مدینه و یا در بین راه چگونه بوده و چه مضامینی داشته است؟

هشتم
«ناقد محترم در جایی دیگر نوشته‌اند: «آنچه امروز از مجموعۀ سخنان پراکندۀ امام در این باب [هدف امام از قیام] در منابع موجود است چندان مبهم و گاه متناقض می‌نماید  که به راستی نمی‌توان به صرف استناد به آنها، اهداف مشخصی در موضوع علل قیام امام حسین دریافت و به همین دلیل است که از گذشته تاکنون هر کسی از ظن خود یار حسین شده و با استناد به پاره‌هایی از سخنان امام، تفسیری خاص ارائه داده و دیگران را متهم به نادانی و حتی بی‌دینی کرده است…»

آیا می‌توان گفت که امام حسین(ع) با آن جایگاه و شخصیت تاثیرگذاری که دارد به گونه‌ای مشخص و روشن به بیان هدف و انگیزۀ خود برای کسانی که قصد دارند بدو بپیوندند نپرداخته است؟!! و همراهان او بدون آنکه هدف از این قیام را بدانند چشم بسته به او پیوسته‌اند؟!! آیا می‌توان معتقد شد که امامی که خود و قیامش را سرمشقی برای تمامی مردم معرفی می‌کند در مقابل معترضان و منتقدان خیرخواه،  چیزی جز پاسخ‌های مبهم و نامعقول ارائه ندهد تا در حیرت و سرگردانی بیشتری باقی بمانند و پیروان او در نسل‌های بعدی واقعاً ندانند امامشان برای چه چیز قیام کرد و از چه رو از آنان خواست که در وقایع مشابه همانند او عمل نمایند؟!!

… بله درک هدف و انگیزۀ امام حسین(ع) در این قیام مرهون تتبع و تحقیق در منابع و آثاری است که بیانگر این موضوع هستند و این کاری است که نویسندۀ «شهید جاوید» به بهترین نحو بدان پرداخته است. ممکن است بگوییم این پژوهش نتوانسته است از پس این مهم بر آید اما اینکه بگوییم امام حسین(ع) نتوانسته پیام خود از این قیام را به گوش جهانیان و نسل‌های بعدی برساند به دور از چیزی است که انصاف و عدالت بدان حکم می‌کند».

پاسخ:
این پاسخ جناب کوشا جدلی است و حاوی استدلال اثباتی نیست. روشن است در باره چیزهایی که نمی دانیم و یا اسنادی در اختیار نیست نمی توان صحبت کرد و یا بر اساس امور فرضی (ولو منطقی در جای خود) نمی توان نظریه پردازی کرد. اسناد اثباتی لازم است. به عبارت روشن تر برای روشن شدن هدف و یا اهداف امام حسین در عزیمت به سوی عراق، لازم است به مستندات قابل قبول (نه فرضیات و آن هم مفروضات اعتقادی و کلامی اثبات نشده) مراجعه شود و مدعای من این است که در منابع موجود، هدف روشن و دقیق و بی ابهامی برای چنین تصمیم سترگی مشاهده نمی شود. این همه اختلاف در تحلیل و تفسیرهای متضاد و گاه بس غریب از داستان کربلا، در طول این دوران طولانی (حتی اندکی پس از رخداد کربلا)، نشان می دهد که برای عموم این هدف و یا اهداف روشن نبوده است. وقتی (طبق گزارش نوبختی در «فرق الشیعه») پس از واقعه کربلا، شماری از پیروان (شیعیان) راه حسن و حسین را متعارض می بینند و دچار ابهام می شوند و سرانجام بدون این که موفق شوند بین سیاست دو برادر سازگاری ایجاد کنند از گروه خاص شیعی بیرون می روند، به چه معناست؟

بیفزایم ادعا نکرده ام کسانی که با حسین همراه شده لزوما از روی نادانی بوده و یا غافلانه پیروی کرده اند، هرگز! بلکه دعوی این بوده و هست که به استناد منابع موجود و اسناد کربلا، این هدف و یا اهداف دقیقا روشن نیست. این دعوی با آنچه جناب کوشا بیان کرده اند، تفاوت آشکار دارد.

سخن آخر این که زنده یاد صالحی نجف آبادی به شکل کاملا منطقی و مستدل توانسته نشان دهد که هدف اصلی امام حسین «تشکیل حکومت اسلامی» (که بهتر است گفته شود «تشکیل خلافت اسلامی») بوده ولی اولا این هدف گذاری در منابع کربلا با تعارضات سنگینی روبروست و به همین دلیل عموم عالمان و فقیهان شیعی گذشته و حال آن را نمی پذیرند (حتی کسی چون مطهری) و ثانیا ماجرای علم غیب، نظریه ایشان را دچار پارادوکس کرده است و رهایی از آن اگر هم شدنی باشد آسان نخواهد بود.

نهم
«اشکوری در جایی دیگر می‌نویسد: «ایشان[آیت الله صالحی[ از آغاز کتاب و تا پایان (و در نوشته‌های تقویتی بعدی) قاطعانه از درستی تصمیم حسین در هر مرحله دفاع می‌کند. می‌توان پرسید که پس چرا آن همه تلاش و فداکاری به پیروزی نظامی و سقوط یزید و احراز خلافت به وسیله حسین منتهی نشد؟ پاسخ نویسنده این است که همه چیز از قبل قابل پیش‌بینی نبود…».

واقعاً عجیب است آیا ناقد محترم از مبنای نویسندۀ کتاب «شهید جاوید» مبنی بر اینکه امام از حوادث پشت پرده و وقایعی که در کوفه رخ داده آگاهی نداشته، بی اطلاع است؟!! آیا گناه اینکه گروهی از مسلمانان، علی رغم توصیۀ پیامبر(ص) تپۀ «عینین» را در جنگ احد رها ساختند و سرانجام موجب شکست مسلمانان در آن جنگ شدند به حساب پیامبر(ص) گذاشته می‌شود؟!! ناقد محترم به گونه‌ای سخن می‌گویند که انگار پیامبر و امام  باید نسبت به تمامی چیزها آگاهی داشته باشند و لذا باید در تمامی جنگ‌ها نیز پیروز میدان باشند و اگر به فرض در جنگی که پیامبر و امام وجود دارد به سبب نافرمانی برخی و یا عوامل دیگری شکستی برای مسلمانان پیش آمد مقصر اصلی خود پیامبر و یا امام است که در اینجا پیش بینی لازم  برای تمامی جوانب را نکرده است!!»

پاسخ:
خوشبختانه در این باب در همین نوشته چند بار صحبت شده و نیازی به تکرار نیست؛ ولی اجمالا عرض می کنم: من به شهادت مستنداتم در مقاله از مبنای نویسنده شهید جاوید آگاهم، ولی مدعا این است که (در زندگی پیامبر و علی و حسین و…) با ورود علم غیب، موجه سازی عقلایی و تحلیل حوادث بر وفق موازین طبیعی و عادی، گاه با تعارضات غیر قابل حل و شاید ناگشودنی مواجه می شود؛ چنان که در باره امام حسین و داستان کربلا رخ داده است. بله! من هم با جناب کوشا هم نظر هستم که قرار نبوده پیامبر و امام حسین از تمام امور آگاه باشند و یا دارای علم مطلق باشند، ولی چگونه می توان در جایی که تصریح می کنید امام حسین می دانسته به کوفه نمی رسد و کشته خواهد شد، باز می خواهید چنین تصمیم و حرکتی را با احتمال پیروزی نسبتا قطعی (حداقل تا برخورد با حر) توجیه کنید؟ بگذارید تصریح کنم من (البته اگر عاقل فرض شوم) هرگز نمی توانم قبول کنم که شخصیت خردمندی چون حسین بن علی (این را به گواهی آثار و افکارش می گویم و نه به دلیل فرضیات کلامی و اعتقادی) قدم در راهی بگذارد که از قبل شکست خود را می دانسته و حداقل آن است که دارای ریسک بالا و پر خطری بوده و از جمله عموم خردمندان مقبول نیز بدان هشدار داده بودند.

دهم
«ناقد محترم در جایی دیگر از نقد خود نوشته‌اند: «… نویسنده شهید جاوید در نقد کسانی که می‌گویند شهادت امام حسین موجب تقویت اسلام شد به تفصیل بحث می‌کند و با استناد به ادله و شواهدی آن را مردود می‌شمارد. این در حالی است که خود او به تفصیل و به مناسبت‌های مختلف از اینکه هدف امام، احیای اسلام و دفاع از ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی بوده سخن گفته است. از این رو حتی در چهارچوب دیدگاه نویسنده شهید جاوید نیز امام حسین در این هدف نیز کامیاب نبوده است».

آقای اشکوری در اینجا بین مقام عمل به تکلیف و رسیدن به هدف، خلط نموده‌اند. خداوند تمامی مردم را مکلّف ساخته که در صورت داشتن توان در برابر ظلم حاکمان ظالم بایستند چنانکه امام حسین(ع) در خطبه‌ای که پس از برخورد با لشگر حرّ ایراد نمود می‌فرماید: أیُّهَاالنّاسُ إنَّ رَسولَ اللَّهِ صلى الله علیه و آله قال:‏ مَن رَأى سُلطانا جائِرا مُستَحِلا لِحُرم اللّهِ . . .

و چه کسی سزاوارتر از خود امام حسین(ع) که رهبری این قیام را به دست گیرد و طبیعی است که برای رسیدن بدین هدف نیاز به تشکیل حکومتی عادلانه است تا در سایۀ آن بتواند مظلوم، حقش را از ظالم بستاند. حال در این هنگام اگر شرایط به گونه‌ای رقم خورد که گروهی که به یاری امام حسین(ع) برای ریشه کنی ظلم و فساد قیام نموده‌اند به سرنگونی حکومت که هدف آنان بوده است دست یافتند در این صورت آنها هم به وظیفۀ خود عمل کرده‌اند و هم به هدفشان که سرنگونی ظلم و فساد بوده رسیده‌اند ولی اگر سرنوشت چنین شد که نتوانستند به هدفی که داشته‌اند دست یابند و در این راه به شهادت رسیدند باز هم به تکلیفی که داشته‌اند عمل نموده‌اند و در پیشگاه خداوند معذور خواهند بود…».

پاسخ:
بگذارید این گونه جمع بندی کنم که: مبارزه با ظلم یک تعهد اخلاقی و انسانی و در ادبیات اسلامی و شیعی یک فریضه شرعی نیز هست. تشکیل حکومت و یا تسخیر قدرت سیاسی و امارت نیز با تحقق شرایط و الزامات آن ایرادی ندارد (هرچند برخلاف نظر جناب کوشا مبارزه با ظلم و ظالم با تشکیل حکومتی عادلانه ملازمه ندارد)، اما در این جا نیز دیوار ستبر علم غیب و یقین به آینده است که چنین تحلیلی را در داستان امام حسین و کربلا  دچار بن بست می کند.

واقعیت این است که اگر مشکل علم غیب و عنصر متافیزیکی را از تاریخ کربلا حذف کنیم، تحلیل کسانی چون شیخ طوسی و سید مرتضی علم الهدی و صالحی نجف آبادی، منطقی ترین  و معقول ترین  تحلیل و تفسیر است؛ تحلیلی که در باره تمام امور انسانی و اقدامات قهرمانان تاریخی دیگر صادق است. البته پارادوکس علم غیب و بررسی واقعیت ها در بستر عینیت اجتماعی سال ۶۰ و ۶۱، موجب شده که مرحوم صالحی در دام استدلال ها و گاه مغالطاتی بیفتد که نمی بایست می افتاد. این مشکلی است که دگر تئولوگ های شبه مورخ  معاصر (از جمله مطهری و آل یاسین) گرفتارش هستند.

یازدهم
اشکوری قسمتی دیگر از نقدشان را به این موضوع اختصاص داده اند که «شهید جاوید به دیدگاه کسانی چون اقبال و شریعتی پاسخ نمی‌دهد» و در آن به نقدهایی که دکتر شریعتی به کتاب «شهید جاوید» داشته‌اند اشاره می‌نمایند.

متاسفانه ایشان بدون اینکه به کتاب‌ها و مقالاتی که آیت الله صالحی نجف آبادی در زمینۀ قیام امام حسین(ع) نگاشته‌اند مراجعه‌ نمایند به نقد و بررسی پرداخته‌اند. باید به ایشان گفت: آیت الله صالحی نجف آبادی در همان سال ۱۳۵۰ که دکتر شریعتی در موضوع قیام امام حسین(ع) سخنرانی داشتند با ایشان ملاقاتی داشته‌اند و دربارۀ مسائلی که آقای اشکوری از جانب آقای شریعتی نقل می‌کند به بحث و بررسی پرداختند که متن مطالب آن جلسه را آیت الله صالحی نجف آبادی در مقاله‌ای با عنوان «نقدِ نظر دکترشریعتى در کتاب شهادت» آورده‌اند که بعدها در کتاب «قضاوت زن در فقه اسلامی همراه چند مقالۀ دیگر» نیز به چاپ رسید.

پاسخ:
این که دوست عزیز جناب کوشا به نوشته صالحی در نقد رأی شریعتی اشاره کرده اند موجب سپاس است، زیرا از آن بی اطلاع بودم و تلاش می کنم به دست بیاورم و بخوانم و حتما در جای خود از آن استفاده خواهم کرد. با این حال یادآوری کنم که:

مراد من پاسخ صالحی در چهارچوب نظریه کتاب شهید جاوید است و تا آنجا که اطلاع دارم نویسنده محترم آن همواره به آن وفادار بوده و هرگز نیز از آن عدول نکرد.  نظریه اقبال و شریعتی (که کل نظریه در این بیت اقبال خلاصه شدنی است که: مدعایش سلطنت بودی اگر / خود نکردی به این سامان سفر) با نظریه شهید جاوید قابل جمع نیستند. هرچند شریعتی بر خلاف مطهری و حتی اقبال، که با مبانی الهیاتی و عشق عرفانی، کربلا و شهادت را توجیه و تبیین می کنند؛ صرفا با موجهات سیاسی و انقلابی و در عین حال مستندات تاریخی داستان امام حسین را توضیح می دهد، ولی در شهادت طلبی امام حسین با دیگران و حتی سنتی ها هم رأی است.

بیفزایم که من بارها (از دهه پنجاه تا این اواخر) در باره اختلاف نظر فیمابین شریعتی با مرحوم صالحی نجف آبادی صحبت داشته ام ولی به یاد نمی آورم که ایشان غیر از همان دعاوی مندرج  در شهید جاوید استدلال دیگری مطرح کرده باشند. به عنوان یک خاطره بگویم که یک بار مرحوم صالحی با لحن شوخی و با لبخند ملیحی که داشت گفت: آخر دکتر تحقیق که نکرده بود و بعد افزود اطلاعاتش همان بود که در پای منبر روضه خوان های سبزوار شنیده بود!

دوازدهم
«آقای اشکوری در تبیین نظریۀ دکتر شریعتی آورده‌اند: «… اگر برای مرحله دفاع، جلب کمک ضرورت دارد (که البته دارد)، در مرحله تهاجم و آغاز جنبش به قصد برانداختن خلیفه حاکم و تشکیل حکومت، به طریق اولی لازم و بلکه واجب است؛ در این صورت، چرا امام حسین از مدینه و حداقل مکه (که تصمیمش برای رفتن به عراق و تسخیر قدرت قطعی شده بود) دست به چنین اقدام مهمی نزد؟»

ایشان توجه ندارند که امام حسین(ع) از مدینه به مکه تنها به خاطر بیعت نکردن با یزید هجرت کرد و  در آن هنگام هنوز شرایط را برای قیام علیه حکومت یزید ارزیابی نفرموده بود و نامه‌های کوفیان در مکه به دست امام رسید و در مکه نیز چنانچه آیت الله صالحی در مقالۀ «نقدِ نظر دکترشریعتى در کتاب شهادت» آورده‌اند در شرایطی بودند که امکان اعلام تصمیم خود را به صورت علنی نداشتند. آیا در چنین شرایطی می‌توان از جلب نیرو  آن هم به صورت آشکار سخن گفت؟!!»

جناب کوشا در ادامه، پاسخ مرحوم صالحی به شریعتی را نقل کرده و گفته امام حسین وفق گزارش مسلم از کوفه صد هزار شمشیرزن در عراق داشته است.

پاسخ:
واقعیت این است آنچه که مرحوم صالحی نجف آبادی در پاسخ شریعتی آورده تکرار همان است که در کتابش به تفصیل آورده است. اما در باره آنچه که جناب کوشا فرموده اند:

اولا، برخی شواهد نشان می دهد که حسین بن علی از همان آغاز تصمیم داشت به عراق برود و این امر مسبوق به سابقه هم بود. حداقل مردم عراق در مقطع پس از درگذشت امام حسن، با ارسال نامه ای از حسین خواستند به عراق برود تا در آنجا با یاری کوفیان و مخالفت و جنگ با معاویه، امامت وی را استوار کنند و حسین پاسخ محتاطانه ای داد و به هرحال خودداری کرد.

ثانیا، حداقل آن است که پس از چهار ماه اقامت در مکه و پس از رسیدن نامه های پر شمار کوفیان، عزم امام برای کوفه جزم شده بود و انگیزه اساسی وی نیز برانداختن خلافت مستقر و تسخیر قدرت سیاسی بود. در این صورت، ایراد و حداقل پرسش اساسی این است که چرا از همان آغاز با تشخیص توازن قوا به سود خود و آماده کردن نیروهای لازم برای چنین اقدامات و اهدافی حرکت نکرد؟ می فرمایند از کوفه خبر رسید که صد هزار شمشیرزن آماده است (بگذریم که این رقم بی تردید گزاف است و شاید همان دوازده و یا هجده هزار بیعت کننده منطقی باشد).

بسیار خوب! اولا، همان نیرو عملا نسیه بوده و با فرض رسیدن حسین به عراق نقد می شده است؛ و ثانیا، اصولا ایراد این است که نوع سفر و شکل حرکت حسین از مدینه تا مکه و از مکه تا عراق، هیچ تناسبی با اهداف سیاسی و انقلابی مهمی چون برانداختن یک دستگاه حکومتی کم و بیش ریشه دار (هرچند در آن زمان متزلزل) ندارد. شریعتی در این باره به درستی توضیح داده و آن را تکرار نمی کنم. به قولی امام از مکه با حدود شصت نفر به سوی درگیری تند مسلحانه با حکومت وقت می رود. چنین نیروی اندکی (که اصولا روشن نیست چقدر برای جنگ آمادگی داشته اند) مصداق عدم آمادگی است و نه متناسب با چنان هدف مهم و پر خطری. یا در بین راه به جای افزودن بر جنگاوران، مرتب با سخنان و خطابه ها و یا توصیه هایش، عملا خلاف جریان آب شنا می کند و در مواردی از شمار همراهان و یارانش می کاهد. این روش چه تناسبی دارد با چنان هدف خطیری؟ کدام رهبر انقلابی در حال آمادگی برای رویارویی با ارتش یک حکومت عملا مسلح، چنین می کند؟

در هرحال ایراد شریعتی و اقبال و من نیز همچنان استوار است و به گمانم در چهارچوب دیدگاه شهید جاوید نمی تواند پاسخی مقنع پیدا کند.

برای ایضاح بیشتر بگویم من خود مدافع نظر شهادت طلبانه مطلق اقبال و شریعتی و دیگران نیستم. انگیزه من از طرح نقد، صرفا واکاوی دیدگاه شهید جاوید بوده و هست. دیدگاه شریعتی را باید با منطق دیگری نقد و بررسی کرد. بگذارید به صراحت بگویم من مدافع تحلیل شهید جاوید هستم ولی تبیین آن را دچار تناقضات قابل ذکری می دانم و مهم ترین آنها نیز تناقضات بنیادین کلام و تاریخ و تحلیل عقلایی در داستان کربلاست که چرایی آن را پیش از این گفته ام.

سیزدهم
«آیت الله صالحی نجف آبادی در کتاب «شهید جاوید» در پاسخ به این سوال که «چرا امام حسین(ع) در شب عاشورا با اصرار زیاد به یارانش فرمود همگی بروید؟» نوشته‌اند که: جمعی از اعراب به گمان اینکه می‌توانند از سفره چرب و شیرین امام استفاده کنند همراه کاروان امام می‌آمدند … ظاهراً آقای اشکوری این پاسخ را نپسندیده‌اند و در نقد آن آورده‌اند: اولا، این انگیزه خوانی موجه نیست. ثانیا …».

باید در جواب ایشان گفت: در منابع شریعت نیز ما نمونه‌هایی داریم که پیامبر و یا امام در هنگامۀ جهاد به جدا نمودن یاران مخلص از غیر آنان پرداخته‌اند. نمونۀ عینی آن پیکار سپاه جالوت و سپاه طالوت است که قرآن در آیات ۲۴۶ تا ۲۵۱ بدان پرداخته است. آقای اشکوری توجه نکرده‌اند که در جنگ آنچه اهمیت دارد قدرت ایمان و مسلط بودن بر تمایلات نفسانی است و لذا یک سرباز با ایمان و شکیبا، بر ده سرباز راحت طلب و دنیاپرست ترجیح دارد…».

پاسخ:
پاسخ تحلیلی شهید جاوید و شرح شارح محترم قانع کننده نیست. در اینکه در جهاد اسلامی، اخلاص و قدرت ایمان نه تنها مهم است بلکه شرط اصلی آن است تردید و اختلافی نیست؛ اما و هزار اما در جنگ ها، نه پیشوای جنگ (خواه امام باشد یا پیغمبر و یا هر کس دیگری) می تواند ایمان سنج در دست بگیرد و درجات ایمان ها و اخلاص ها را اندازه گیری کند و نه در عمل چنین کاری ممکن است و نه اساسا ضرورتی دارد و پیغمبر نیز چنین نکرده است. شاید معقول ترین  توجیه همان باشد که من پیشنهاد کرده ام: «… شاید بدان دلیل بوده که اخلاقاً روا نمی‌دیده است که تمام یاران و به ویژه جوانان برومند خانواده‌اش قتل عام شوند. اینکه استدلال‌های امام در تشویق یارانش برای ترک صحنه کاملاً مضامین اخلاقی و انسانی دارند و نه سیاسی و یا نظامی، مؤید این نظر است».

چهاردهم
«آقای اشکوری در جایی دیگر از نقد خود می‌نویسد: «صالحی با استناد به جمله امام حسین «فَلَکُم فِی أُسْوَه» می‌کوشد با تکیه بر منطق امور و سیره عقلا، ماجرای خروج حسین و داستان کربلا را به گونه‌ای تفسیر کند که برای شیعیان، معقول و برای فقیهان و مجتهدان در اجتهادات احکام شرعی قابل پیروی باشد. با توجه به این رویکرد مهم است که صالحی پیشنهاد می‌کند که تاریخ کربلا به مثابه یک متن علمی و اجتهادی در حوزه‌های علمیه تدریس شود. پیشنهاد هوشمندانه‌ای که هرگز جدی گرفته نشد و ‌ای کاش که جدی گرفته می‌شد».

عجیب است آقای اشکوری از طرفی  بر این دیدگاه  اصرار می‌ورزد که قیام امام حسین(ع) بر طبق قواعد علمی نبوده و مطابقتی با مبانی عقلایی ندارد اما از طرفی دیگر از اینکه آیت الله صالحی پیشنهاد داده که قیام امام حسین(ع) باید بر مبنای علمی و اجتهادی مورد تدقیق  فقهی قرار گیرد استقبال می‌کند!!».

پاسخ:
برای من نیز کمی عجیب است که منتقد محترم ظاهرا به مقام و منظر رویکرد انتقادی ام به کتاب سترگ «شهید جاوید» توجه لازم نفرموده است.

اولا، من در این بررسی و نقادی (مانند موارد دیگر) در مقام نفی و اثبات هیچ نظریه ای نبوده ام و فقط بر آن بوده و هستم که دیدگاه های نویسنده شهید جاوید را با عیار عقل و عقلانیت نقاد و در حد درک و دانش محدود خود بسنجم  و سره و ناسره را به تشخیص خود مشخص کنم. روشن است به گواهی متن انتقادی ام، مواردی از اجزای این نظریه را پسندیده و معقول دانسته ام و مواردی را غیر قابل قبول و یا گرفتار تناقضات یافته و در مواردی نیز استدلال را درست ولی ناتمام یافته ام. چنان که گفته ام، از قضا تحلیل شهید جاوید درست ترین  تحلیل و منطبق با اسناد تاریخی به جا مانده از داستان کربلاست، ولی (مانند موارد مشابه) در نهایت در چنبره باورهای کلامی و گاه با ادبیات تند و عاطفی و حتی اهانت آمیز در باره دشمنان اهل بیت (ادبیاتی که در شأن هیچ مورخ و محققی نیست) گرفتار آمده است.

ثانیا، گفتن ندارد پیشنهاد تحقیق علمی از داستان امام حسین و فاجعه کربلا در حوزه های علمیه، به خودی خود ربطی به وثاقت و عدم وثاقت نظریه شهید جاوید (و یا هر نظریه دیگری) ندارد. اهمیت پیشنهاد استاد صالحی نجف آبادی این است که او خود به عنوان یک فقیه برجسته و فرزند حوزه علمیه قم، با درک اهمیت موضوع و پیامدهای کلامی و فقهی آن، چنین پیشنهادی می کند.

پانزدهم
«آقای اشکوری در قسمت انتهایی نقد خود به دیدگاه کتاب «شهید جاوید» دربارۀ دفاعی بودن یا ابتدایی بودن قیام امام حسین(ع) پرداخته است. ایشان می‌نویسند: «نکته دیگر اینکه در داستان امام حسین، آیا می‌توان از اصطلاح «جهاد ابتدایی» استفاده کرد؟ نویسنده شهید جاوید از این عنوان استفاده نکرده و ترجیح داده است از «قیام ابتدایی» بهره بگیرد، اما گفتن ندارد که مراد همان جهاد ابتدایی است و تغییر عنوان، مضمون را تغییر نمی‌دهد.

باید به ایشان گفت: آیت الله صالحی نجف آبادی مرادشان از به کار بردن «قیام ابتدایی» در مورد قیام امام حسین(ع) معنای اصطلاحی آن یعنی آنچه در فقه مطرح است، نبوده است؛ بلکه مراد ایشان از آن، این بوده که قیام امام حسین(ع) چنین نبوده است که اگر یزید هم مزاحم امام حسین(ع) نمی‌شد، برای قیام علیه حکومت اقدامی نکند  بلکه باز تکلیف ایشان بود برای تغییر حکومت ظالم اقدام نماید».

پاسخ:
بسیار خوب! اگر مراد «جهاد ابتدایی» به معنای فقهی آن نبوده است، حرفی نیست ولی ایراد اصلی همچنان برجاست. زیرا ایراد (چنان که توضیح داده ام) این بوده که آغازگری در جنگ با حکومت، تحت عنوان قیام ابتدایی، جایز بوده یا نه. بگذریم که شماری از فقیهان و متکلمان شیعی از قدیم تا کنون، یزید و کارگزارانش در داستان کربلا (و حتی معاویه و رجال سرشناس اموی) را اساسا مسلمان و مؤمن به اسلام نمی شمارند و از این رو لعن بر اینان را جایز و گاه واجب می دانند (در ادبیات دینی لعنت تلویحا موهم تکفیر است).

شانزدهم
«آقای اشکوری در جایی دیگر از نقد خود دربارۀ مشروعیت این قیام آورده‌اند: «نکته مهم آن است که اگر نظریه حرکت امام حسین به قصد برانداختن خلافت حاکم و استقرار «حکومت صددرصد اسلامی» با زعامت رهبر انقلاب یعنی حسین بن علی را قبول کنیم و مبدأ آن را مدینه و مکه بدانیم، در این صورت، چه عنوانی خواهد داشت؟ آیا چنین اقدامی جایز بوده است؟ …».

باید از آقای اشکوری پرسید اگر حکومتی بدون در نظر گرفتن آرای عمومی با قدرتی که در دست دارد و بدون در نظر گرفتن رضایت مردم بر سرکار آید و به کشتار مردم بی‌گناه و به غارت بردن اموال آنها و پایمال نمودن حقوق آنها بپردازد آیا ایشان معتقدند همچنان نباید به مردم آن جامعه اجازه داد برای گرفتن حقوق خود بر علیه این حاکم مستبد قیام کنند چرا که نام چنین عملی شورشگری و انقلابی‌گری است؟!!

به نظر می‌رسد این دیدگاه آقای اشکوری بیشتر متأثر از وقایع پس از انقلاب اسلامی و روندی است که در آن احیاناً حکومت دینی با ناکامی‌هایی مواجه شده و …  ولی چنین دیدگاهی هرگز نمی‌تواند واقعیّت‌های تاریخ را تغییر دهد و موجب تحریف در تاریخ قیام امام حسین(ع) گردد».

پاسخ:
در پایان تازه رسیده ایم به فصل مشکل و مبهم داستان کربلا و این که در آن زمان، شورش و قیام مسلحانه بر ضد حکومت مستقر، اصولا جایز بوده یا نه. این که در چهارچوب تحلیل کسانی چون صالحی و مطهری (و بسیاری دیگر از معاصران) هدف سیاسی حسین بن علی شورش برای تغییر رژیم خلافت و تبدیل آن از نظام اموی به امامت علوی بوده تردیدی نیست (و اسناد تاریخی نیز به نحو قاطعی همین نظر را تأیید و تقویت می کند) ولی پرسش از جواز شرعی آن، در آن روزگار است. در این باب از قدیم تا کنون از عالمان سنی و شیعی بسیار گفته و نوشته اند.

تا آنجا که من دریافته ام در قرن نخست و به طور مشخص تا وقوع فاجعه کربلا، نظر عمومی و غالب صحابه و تابعین عدم جواز بوده است و این ابوحنیفه بوده که در نیمه  اول قرن دوم هجری (به احتمال قوی تحت تأثیر فاجعه کربلا) شورشگری را البته با شروطی جایز دانسته و خود نیز از جنبش مسلحانه زیدبن علی در سال ۱۲۲ حمایت کرد. پس از آن عالمان حنفی عموما از امام خود پیروی کرده اند و قیام به انگیزه اصلاح و یا تغییر حاکم ظالم را جایز و احیانا واجب دانسته اند (ابوالاعلی مودودی عالم حنفی مذهب معاصر در کتاب «الخلافه والملک» خود در این باب شرح مفیدی ارائه داده است).

در هرحال ظاهرا قطعی است که در قرن نخست وفق روایاتی (که از قضا با اشتراک مضامین روشن در برخی منابع شیعی نیز آمده است) و وفق سنت جاری و تا حدودی جا افتاده، شورش بر ضد حکومت جایز نبوده و با همین منطق بود که ابوبکر اهل رده (اعم از مسلمان و غیر مسلمان) را سرکوب کرد و در دوران عمر و عثمان نیز تمام شورش های مناطق مختلف (از جمله نواحی مختلف ایران) به شدت سرکوب شدند و از همه مهم تر امام علی نیز سه شورش مسلحانه را با قاطعیت سرکوب کرد و به تعبیر خودش «چشم فتنه» را در آورد (البته این تعبیر در باره خوارج به کار رفته است).

داستان قیام مسلحانه حتی در جهان مدرن نیز به روشنی حل و فصل نشده است. یعنی در چهارچوب نظام های دموکراتیک  امروز نیز تکلیف دقیقا و به نحو مشروع روشن نیست. از جمله هنوز نیز در قانون اساسی آمریکا حمل سلاح  به طور کامل آزاد است تا در صورت لزوم شهروندان آمریکایی بتوانند از سلاح برای اصلاح یا تغییر رژیم استفاده کنند (اشاره به مضمون اصلاحیه دوم قانون اساسی آمریکا – ۱۷۹۱).

سخن آخر این که من تا اطلاع ثانوی به طور اصولی و فی الجمله به جواز جنبش شورشگرانه با سلاح در برابر حکومت های اصلاح ناپذیر عقیده دارم، ولی واقعیت این است که در شرایط و شروط آن بسی تردیدها و مباحثه هاست. در چه زمانی حکومت فاقد مشروعیت سیاسی می شود؟ معیار مشروعیت کدام است؟ آیا معیارهای ثابت و جاوادنه وجود دارد؟ چه کسی یا کسانی فقدان مشروعیت را تشخیص می دهند و چه کسانی حق شورش دارند؟ و …  به ویژه تجارب مکرر تاریخی (نه فقط انقلاب اسلامی ایران) نشان داده است که تغییر رژیم از طریق شورش های خشن و انقلابی، غالبا به نتایج مطلوبی (حتی نتایج مطلوب انقلابیون) نمی رسد و چه بسا اوضاع بدتر از قبل شود و از قضا ابوحنیفه نیز بدان توجه داشته است.

اگر به داستان امام حسین برگردیم، به نظر می رسد دفاع عقلایی و دینی از قیام انقلابی و مسلحانه در سال ۶۱ (ولو در برابر نظام یزیدی) کار آسانی نیست. به ویژه که یزیدِ سال ۶۰ با سال های بعد و پس از سرکوب مدینه و مکه تفاوت داشت. او در آغاز خلافتش هنوز شخصا در مقام خلیفه، مرتکب ظلم و تجاوزی نشده بود. وانگهی، واقعا تضمینی وجود داشته که با تغییر رژیم در جهان اسلام (و حتی در عراق) عدالت و آزادی و رفاه عمومی بیشتری نصیب مردم می شده است؟ می دانیم که تحولات اجتماعی و سیاسی در قلمرو حکومت ها همیشه با نیت و صلاحیت حاکمان همخوان و منطبق نیست. مگر در دوران حکومت نسبتا کوتاه امام علی بن ابی طالب (که وفق دیدگاه شیعیان کنونی دارای عصمت مطلق است)، سه جنگ بزرگ و پر تلفات بر حکومت و مرم تحمیل نشد؟

بگذریم که این رشته سر دراز دارد!

———————————————-

[۱]ـ «قد جاءک من الکتب ما نثق به؛ نامه‏هاى بسیارى براى تو رسیده که ما به پشتیبانی آنان اطمینان داریم» (الامامه و السیاسه، ج۲، ص۱۱).