زیتون ـ جلیل فقیهی: خوف و رجای روزهای پایانی سال به اقتصاد و سیاست هم رسیده است. مجمع تشخیص مصلحت نظام ناتوان از اتخاذ تصمیمی درباره مصلحت کشور است. روحانیون مجلس خبرگان در بیانیه خود نسبت به پیوستن ایران به کنوانسیون پالرمو هشدار می‌دهند. در بحبوحه یکی از پرسروصداترین پرونده‌های اختلاس سال‌های اخیر، رئیس قوه قضائیه تغییر می‌کند. اتهام متهمان پرونده، سواستفاده مالی در حین دور زدن تحریم‌های سال‌های گذشته است. تحریم‌ها دوباره برگشته‌اند و خیلی از راه‌های دور زدن‌شان لو رفته است.
در چنین هنگامه‌ای، ایران حساب ویژه‌ای روی ساز و کار مالی اتحادیه اروپا (اینستکس) باز کرده است تا بلکه بتواند به کمک آن کمی از هزینه دور زدن تحریم‌ها را روی دوش اروپایی‌ها بیاندازد. این ساز و کار مالی چند هفته پیش و بعد از چندین ماه چانه‌زنی و مذاکره، راه‌اندازی شد اما به علت موانع متعدد اجرایی، سیاسی و اقتصادی، هنوز عملیاتی نشده است.
در ادامه تلاش‌ها برای برطرف کردن موانع، هفته گذشته پر فیشر، مدیر اینستکس، به تهران آمد. او با رؤسای نمایندگی‌های فرانسه، آلمان و انگلیس دیدار کرد تا بتواند به همراه آنها و مقام‌های ایرانی راه‌حلی برای «چگونگی عملیاتی کردن اینستکس» پیدا کند. نتیجه این سفر هنوز مشخص نیست، اما شاید بتوان در آن نشانه‌ای از اراده طرفین برای غلبه بر تحریم‌های آمریکا دید؛ راهی سخت، ناشناحته و نامعلوم.
اینستکس چگونه کار می‌کند؟
در بیانیه شروع به کار این نهاد مالی آمده است که سه کشور فرانسه، آلمان و بریتانیا «بر اساس تعهد قاطعانه و تلاش‌های پیگیر خود برای حفظ برجام»، ساز و کار حمایت از معاملات تجاری یا اینستکس را ایجاد کرده‌اند که هدف از آن «تسهیل تجارت مشروع بین عاملان اقتصادی اروپا و ایران» و «حمایت از افراد و شرکت‌های طرف تجارت با ایران در مقابل تحریم‌های آمریکا» است.
اینستکس به عنوان شرکتی در پاریس به ثبت رسیده و اعضای کمیته نظارتی آن اهل فرانسه و آلمان هستند. ریاست این شرکت بر عهده یک بریتانیایی است.
اینستکس به عنوان شرکتی در پاریس به ثبت رسیده و اعضای کمیته نظارتی آن اهل فرانسه و آلمان هستند. ریاست این شرکت بر عهده یک بریتانیایی است.
بر مبنای این ساز و کار، ایران می‌تواند به یک شرکت اروپایی نفت یا کالا بفروشد و اعتبار لازم برای خرید کالا و خدمات از یک شرکت اروپایی دیگر را تامین کند.
بر این اساس، پول حاصل از صادرات نفت یا دیگر کالاهای ایرانی به جای اینکه مستقیما به حساب بانک مرکزی و یا بانک‌های ایرانی دیگر وارد شود، ابتدا به حساب این شرکت مالی وارد می‌شود و در قدم بعدی، واردکنندگان ایرانی می‌توانند بدون نیاز به جابه‌جایی مستقیم پول، از اعتبار موجود در این حساب برای خرید کالا یا خدمات از تمام شرکت‌های اروپایی استفاده کنند.
اینستکس چه مبادلاتی را پوشش می‌دهد؟
در یکی از بندهای بیانیه مقامات اروپایی آمده است: «اینستکس در گام نخست تنها بر مبادلات کالاهای حیاتی‌تر -مانند دارو، لوازم پزشکی و مواد غذایی- تمرکز دارد و در ادامه از مبادلات مشروع اروپا با ایران حمایت می‌کند.»
احتمالا جمله بالا – و به کار بردن عبارت «مبادلات غذا و دارو» – مناقشه‌برانگیزترین قسمت بیانیه مقامات اروپایی است. عبارتی که برای برخی از منتقدین یادآور «برنامه نفت در برابر غذا»ی سازمان ملل بود که در واپسین سال‌های حکومت صدام حسین بر عراق اعمال می‌شد. همچنین، در نظر برخی دیگر از منتقدین، اصولا تمرکز تحریم‌های آمریکا هیچوقت بر روی واردات غذا و دارو نبوده‌است که اکنون نیازی به بازگشایی یک کانال ویژه مالی جداگانه برای آن وجود داشته باشد.
اینستکس در گام نخست تنها بر مبادلات کالاهای حیاتی‌تر -مانند دارو، لوازم پزشکی و مواد غذایی- تمرکز دارد و در ادامه از مبادلات مشروع اروپا با ایران حمایت می‌کند.
عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران، اما نظر دیگری دارد. به گفته او: «این ساز و کار اصولا برای کالاهای تحریمی طراحی شده و اینکه برخی گفته‌اند که این ساز و کار برای کالاهای غیرتحریمی طراحی شده مانند مواد غذایی و از این قبیل، ممکن است که شروع کار با این کالاها باشد تا یک مکانیزمی برای پرداخت‌ها شکل بگیرد اما اصولا این ساز و کار برای کالاهای تحریمی مفید خواهد بود و هدف ساز و کار هم برای کالاهای تحریمی است.»
به این نکته نیز باید توجه کرد که هرچند به گفته مقامات آمریکایی دارو و غذا مشمول تحریم‌ها نیستند، اما تجربه‌های قبلی از تحریم‌های دوره‌های گذشته نشان داده است که این کالاها نیز عملا در سیاهه تحریم‌ها قرار می‌گیرند که دلیل اصلی آن ترس بانک‌ها و دیگر طرف‌های تجاری ایران از تحریم‌های آمریکا است.
برخی دیگر از منتقدین به عبارت «مبادلات مشروع» در بیانیه معترض بودند که از دید آنها عبارتی چندپهلو و غیرشفاف است که راه را برای برداشت‌های گوناگون باز می‌گذارد.
آیا اینستکس مختص تجارت با کشورهای اروپایی است؟
از فحوای بیانیه مقامات اروپایی اینطور برمی‌آید که این ساز و کار مالی قرار است در گام نخست تنها برای آسان‌تر کردن مبادلات تجاری میان ایران و کشورهای اروپایی باشد. در این بیانیه آمده است: «اینستکس در بلندمدت می‌تواند از سوی کشورهای ثالث نیز در تجارت با ایران مورد استفاده قرار گیرد.»
از فحوای بیانیه مقامات اروپایی اینطور برمی‌آید که این ساز و کار مالی قرار است در گام نخست تنها برای آسان‌تر کردن مبادلات تجاری میان ایران و کشورهای اروپایی باشد.
میزان مبادلات تجاری میان ایران و کشورهای اروپایی چندان زیاد نیست و بخش بزرگی از آن نیز به صادرات نفت ایران به اروپا اختصاص دارد. کشورهای آسیایی و به ویژه کشورهای هم‌مرز ایران بزرگترین شرکای تجاری کشور هستند که تجارت با آنها نیز تحت تاثیر مستقیم تحریم‌های آمریکا قرار گرفته است و اینستکس، لااقل در «گام نخست»، قرار نیست تسهیل‌کننده تجارت ایران با آن کشورها شود. مضاف بر این، با فرض اینکه اینستکس بتواند راه را برای مبادلات تجاری ایران با کشورهای غیر اروپایی نیز باز کند، باید دید آیا اصولا کشورهای «غیراروپایی» راغب هستند از ساز و کاری که در «اروپا» مستقر است برای تجارت خود با ایران استفاده کنند یا خیر؟
سال گذشته، مجموع کل صادرات غیرنفتی ایران به ۲۸ کشور عضو اتحادیه اروپا حدود یک و نیم میلیارد دلار بوده‌است. این رقم تنها در حدود ۴ درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران است و نشان‌دهنده سطح پایین تجارت ایران با کشورهای اروپایی است. این رقم در حالی است که، به عنوان مثال، در سال گذشته، صادرات غیرنفتی ایران به عراق حدود ۶ میلیارد دلار بوده که بیشتر از ۴ برابر کل صادرات ایران به ۲۸ کشور اروپایی است. به گفته حسن روحانی در حال حاضر حجم مبادلات تجاری بین دو کشور همسایه حدود ۱۲ میلیارد دلار است.
میزان ناچیز تجارت میان ایران و اروپا درحالی رقم خورده است که مجموع تجارت میان ایران با خودِ کشورِ تحریم‌کننده ایران -یعنی آمریکا- در سال ۲۰۱۸ میلادی بیش از نیم میلیارد دلار بوده است. همین مساله باعث اعتراض تلویحی میگوئل برگر، نماینده آلمان در اینستکس شد.
نماینده آلمان در اینستکس: «تجارت ایالات متحده با ایران در سال ۲۰۱۸ بیش از ۲ برابر افزایش یافته و به بالاترین سطح در ۱۰ سال گذشته رسیده است. اما در همان حال، شرکت‌های اروپایی از تجارت با ایران منع می‌شوند.»
او در توئیتی نوشت: «تجارت ایالات متحده با ایران در سال ۲۰۱۸ بیش از ۲ برابر افزایش یافته و به بالاترین سطح در ۱۰ سال گذشته رسیده است. اما در همان حال، شرکت‌های اروپایی از تجارت با ایران منع می‌شوند.» ادعای برگر تا حد زیادی درست است. ایران در سال ۲۰۱۸ میلادی حدود ۴۴۰ میلیون دلار از آمریکا کالا وارد کرده است. بخش عمده واردات ایران مربوط به دانه‌های سویا بوده و علت آن کاهش چشمگیر صادرات این کالا از آمریکا به چین، در پی جنگ تجاری بین دو کشور بوده است. همچنین، میزان صادرات ایران به آمریکا حدود ۷۰ میلیون دلار بوده است. در نمودار زیر میزان تجارت میان آمریکا و ایران در سال‌های اخیر نشان داده شده است.
دشواری‌های تجارت در دوره تحریم
بیشترین سهم از مبادلات ایران و اروپا به صادرات نفت ایران اختصاص دارد. پیش از شروع مجدد تحریم‌ها، اروپا خریدار حدود ۲۰ درصد از صادرات نفت ایران بود. بعد از خروج آمریکا از برجام و اعمال مجدد تحریم‌ها، صادرات نفت ایران به اروپا نیز به شدت کاهش یافته است. به گفته بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران، «اروپایی‌ها تا الآن جز ترکیه نفت برنداشته‌اند. یونان و ایتالیا برای خرید نفت از ایران معافیت دارند، اما برداشت نمی‌کنند. نمی‌دانم چرا. جواب هم نمی‌دهند.»
به گفته بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران، «اروپایی‌ها تا الآن جز ترکیه نفت برنداشته‌اند. یونان و ایتالیا برای خرید نفت از ایران معافیت دارند، اما برداشت نمی‌کنند. نمی‌دانم چرا. جواب هم نمی‌دهند.»
تحریم‌ها تاثیر کمتری بر مبادلات تجاری ایران با شرکای آسیایی‌اش داشته است. یکی از علل آن معافعیت نفتی بزرگترین خریداران آسیایی نفت ایران (چین و هند) است که باعث شده صادرات نفت ایران به آن کشورها ادامه داشته باشد. علت دوم، کاهش ارزش ریال در ماه‌های اخیر است که باعث رونق گرفتن صادرات کالاهای ایرانی شده است. مضاف بر این دلایل، ایران در دوره قبلی تحریم‌ها نیز توانست تاحد زیادی سطح مبادلات تجاری خود را با چین و هند حفظ کند که دلیل اصلی آن تعبیه مکانیسم‌هایی از قبیل انجام مبادلات با واحد پول آن کشورها بود.
البته این به معنای بی‌اثر بودن تحریم‌ها بر مبادلات تجاری با کشورهای آسیایی نیست. به گفته بیژن زنگنه: «ماهی ۲۰۰ میلیون دلار گاز به عراق صادر می‌کنیم، پول نمی‌دهند، می‌گویند ایران تحریم است. الان ۲ میلیارد دلار بابت نفت و گاز طلب داریم. سواپ نفت از کرکوک را هم قطع کرده‌اند.»
یک روز بعد از این سخنان وزیر نفت، عبدالناصر همتی، رئیس بانک مرکزی ایران به عراق رفت و با مقامات عراقی درباره راه‌های مقابله با تحریم‌ها به توافقاتی رسید. بر این اساس این توافق قرار است بانک مرکزی ایران حساب‌های یورویی و دیناری را داشته باشد و مبادلات گاز و نفت با این حساب‌ها انجام شود. به گفته همتی: «صادرکنندگان ایرانی بر اساس توافق‌های انجام شده باید بتوانند از طریق بانک‌های عراقی فعالیت کنند و در همین راستا نیز بانک‌های ایرانی می‌توانند در بانک‌های عراقی حساب دیناری داشته باشند». سفر اخیر حسن روحانی به عراق احتمالا می‌تواند تجارت میان دو کشور را تسهیل کند.
با این حال، تجربه نشان داده است که در دوره تحریم تجارت خارجی ایران با تقریبا تمامی کشورهای دنیا سخت‌تر و پرهزینه‌تر می‌شود.
آیا اروپا شرطی برای ایران گذاشته است؟
در بیانیه مقامات اروپایی آمده است که اینستکس با رعایت استانداردهای جهانی در زمینه «مبارزه علیه پولشویی و تأمین مالی تروریسم» و نیز با «رعایت تحریم‌های اتحادیه اروپا و سازمان ملل» عمل خواهد کرد. در همین راستا، کشورهای اروپایی از ایران «انتظار دارند» که هر چه سریع‌تر به تعهدات خود در چهارچوب مفاد «اف‌ای‌تی‌اف» عمل کند. از متن بیانیه اینطور به نظر می‌رسد که از نظر «قانونی» اجرای اینستکس مشروط به تصویب قوانین «مبارزه علیه پولشویی و تأمین مالی تروریسم» نیست. اما از آنجایی که اصولا تعبیه چنین امکانی از طرف کشورهای اروپایی، نه یک الزام، بلکه بیشتر اراده‌ای سیاسی برای کمک به ایران به منظور ادامه مبادلات تجاری و کم‌اثر کردن تحریم‌های آمریکا است، در چنین وضعیتی «انتظار داشتن» می‌تواند معانی متفاوتی داشته باشد.
نتایج عملی سفر رئیس اینستکس به ایران هنوز نامعلوم است. احتمالا هردو طرف مشغول ارزیابی شرایط هستند. باید دید طی هفته‌های آینده چه اتفاقاتی رخ خواهد داد. تعطیلات نوروز شاید فرصتی برای رایزنی‌های بیشتر مقامات ایرانی باشد.
