زیتون ـ شیوانظرآهاری: احتمال فیلتر شدن اینستاگرام به عنوان یک شبکه محبوب اجتماعی، یکی از رایج‎ترین بحث‎های دنیای مجازی در سال‌های اخیر در ایران بود. پس از اعتراضات دی‎ماه ۹۶ و فیلترشدن تلگرام، همواره زمزمه‏‌هایی مبنی بر پیش‌بینی سرنوشتی مشابه برای اینستاگرام به گوش می‌رسید. حالا اما به نظر می‌رسد که در دورخیز گروه‌های سیاسی برای انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۴۰۰ بار دیگر این بحث‎ها جدی شده است.

پیش از این معمولا بحث فیلتر اینستاگرام در ادبیات حاکمیت بیشتر از آن که به حوزه سیاسی پیوند بخورد، با آزادی‌های اجتماعی، حجاب و ترویج سبک‌های زندگی متفاوت سروکار داشت. سه روز پیش هم، رئیس سازمان تبلیغات اسلامی در جلسه علنی مجلس با انتقاد از عدم نظارت درست و دقیق فضای مجازی گفت:«۳۰ درصد جرایم رایانه‌ای کشور، در بستر اینستاگرام رخ می‌دهد و ۲۵ درصد محتوای خلاف عفت در این محتوا دیده می‌شود، همچنین درآمدهای کثیف مانند قمار نیز در آن جا قابل رویت است.»

از سوی دیگر اما فرید مدرسی، روزنامه‌نگار نزدیک به دولت، که همین چند روز پیش میزبان اولین گفتگوی لایو اینستاگرامی جواد ظریف، وزیر امورخارجه، بود؛ در توییترش با اشاره به تلاش‎های صورت گرفته برای فیلترکردن اینستاگرام تا پیش از انتخابات ۱۴۰۰ نوشته است محفلی که به دنبال فیلتر کردن این شبکه است مدعی دولت بعدی است و می‏‌خواهد فیلترکردن اینستاگرام را به نام دولت روحانی تمام کند. او البته آدرس سرراستی از این «محفل» نداد و نوشت:«این محفل که مدعی دولت بعدی است، دو سر در دو نهاد دارد که یک نفر آن دستیار رئیس نهاد اولی است و دیگری فرزند رئیس نهاد دیگری.»

اینستاگرام به جای تلویزیون

اینستاگرام در دوران همه‌گیری ویروس کرونا و قرنطینه اجباری در بسیاری از کشورهای جهان، ظرفیت‏‌های جدیدی از خود نشان داد.

در کشوری مانند ایران که تلویزیون ملی اقبال چندانی میان مردم ندارد، این شبکه با امکان ارتباط مستقیم کاربران با اشخاص محبوب یا معروف و پخش زنده، توانست تا حدی جای تلویزیون را بگیرد. بسیاری از چهره‎هایی که تلویزیون ملی به آنان روی خوش نشان نمی‎دهد در این مدت و توسط این شبکه توانستند به طور مستقیم با هوادارانشان صحبت کنند و مردم زیادی را ساعت‌ها پای صفحات کوچک موبایل نگاه دارند.

این کارکرد اینستاگرام در وضعیتی که حاکمیت سعی کرد انحصار تولید صدا و تصویر در سطح گسترده را تا جایی که ممکن است در دایره اختیارات صدا و سیما نگاه دارد، محل حساسیت فراوانی شد.

بنا بر گزارش رویترز، استفاده از اینستاگرام برای گرفتن خبر از سال ۲۰۱۸ دو برابر شده و این سایتِ اشتراک عکس، در سال آینده می‌تواند از این نظر از توییتر هم پیشی بگیرد و به منبع اصلی دریافت خبر بدل شود.

پیش از این صدا و سیما توانسته بود از پس کشمکشی طولانی با دولت، در مهرماه ۹۸ اجازه تاسیس و راه‌اندازی شبکه‌های خصوصی و تلویزیون‌های اینترنتی را در اختیار خود بگیرد. در ابتدا مجوزها از سوی وزارت ارشاد ارائه می‌شد و هنوز هم روحانی اصرار دارد که این کار جزو اختیارات شورای‌عالی فضای مجازی است.

اما به هر روی صدا و سیما با شکایت‌های مختلف از تلویزیون‌های اینترنتی و شبکه‌های خصوصی بالاخره توانست همه آنها چه شبکه‌های IPTV (تلویزیون‌های اینترنتی) و چه شبکه‌های VOD  (شبکه‌های آرشیو و نمایش فیلم مانند نماوا و فیلیمو ) را مجبور کند که از این سازمان مجوز فعالیت بگیرند.

حال در این میان سربرآوردن مدعی جدیدی که برد فراوانی هم دارد، دردسر ساز شده است.

از سوی دیگر به گزارش بی‎بی‌سی، بنا بر گزارش امسال «اخبار دیجیتال» موسسه رویترز، استفاده از اینستاگرام برای گرفتن خبر از سال ۲۰۱۸ دو برابر شده و این سایتِ اشتراک عکس، در سال آینده می‌تواند از این نظر از توییتر هم پیشی بگیرد و به منبع اصلی دریافت خبر بدل شود.

در صورت طی شدن روند مشابهی در ایران درباره اینستاگرام، عملا فیلترکردن تلگرام و توییتر که عمدتا دلایل سیاسی داشت و سعی در ایجاد محدودیت در گردش اطلاعات بود، بیفایده خواهد شد.

بی‌حجابی مجازی

با وجود این هنوز بهانه‌ی اعمال فشارها موضوعات اجتماعی است و عمدتا هم زنان را هدف می گیرد.

در هفته‌‏های گذشته پلیس با اعلام اینکه استفاده از عکس‌های بی‌حجاب در اینستاگرام ممنوع است، نشان داد که دامنه محدودیت‏‌ها برای کاربران این شبکه اجتماعی قرار است بیشتر شود. در یکسال گذشته، اکثر اینفلوئنسرهای این شبکه، احضار یا بازداشت شدند تا محتوایی در چارچوب قوانین و عرف جامعه تولید کنند، از اتخاذ مواضع سیاسی بپرهیزند و سبک زندگی ایرانی- اسلامی را تبلیغ کنند.

گزارش‎ها حاکی از آن است که چندتن از اینفلوئنسرهای معروف این شبکه در حال حاضر در زندان به سر می‌برند که فاطمه خویشوند، نوجوان فعال در این شبکه و معروف به «سحر تبر» معروف‎ترین آنها است.

روز گذشته هم پلیس اعلام کرد که در مشهد تعداد زیادی به دلیل عدم رعایت حجاب در اینستاگرام دستگیر شده‎اند.

از سوی دیگر اما به نظر می‌رسد فیلتر اینستاگرام در وضع دسترسی مردمی که سال‏‌هاست به استفاده از فیلترشکن‎ها خو کرده‌‏اند، تغییر چندانی ایجاد نخواهد کرد؛ به جز اینکه فیلترشکن، هزینه استفاده از اینترنت را برای کاربران بالا می‌برد.

بر اساس مصوبه سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی و به تفکیک میزان مصرف داخلی و خارجی پهنای باند نحوه محاسبه اپراتورها برای استفاده از سایت‌های داخلی نصف قیمت است، درحالی‎که استفاده از فیلترشکن باعث می‌شود که کاربران به سرور کشوری خارجی وصل شوند و از این رو می‌بایست هزینه دوبرابری را پرداخت کنند که سود قابل توجهی به اپراتورها می‌رساند.

هر شبکه یک فیلتر

کاربران ایرانی شبکه‎های اجتماعی سال‎هاست که با فیلترینگ دست و پنجه نرم می‌کنند. از زمانی که حضور در فضای مجازی میان نسل جوان باب شد و وبلاگ‌نویسی رایج شد، فیلتر شدن روزانه وبلاگ‏‌های پرخواننده و یا مخالف حکومت دیگر برای کسی غیرعادی نبود.

پس از آن با ورود شبکه‏‌های اجتماعی و امکان ارتباط ساده‌تر افراد با یکدیگر از طریق این شبکه‏‌ها، اقبال به وبلاگنویسی کاهش یافت و اورکات و یاهو ۳۶۰ و سپس فرندفید رونق پیدا کرد، درحالی که با آمدن فیس‌بوک و توییتر و یوتیوب، کاربران ایرانی در حال کوچ به این شبکه‏‌ها بودند، انتخابات ریاست جمهوری سال هشتاد و هشت به قلع و قمع شبکه‏‌های اجتماعی در ایران انجامید. فرندفید، فیس‎بوک، توییتر و یوتیوب شبکه‌‏هایی بودند که در جریان جنبش سبز فیلتر شدند.

فیس‌بوک که از ابتدای فراگیر شدن در ایران ممنوع شده بود و چندماهی بود که دسترسی به آن آزاد شده بود، بیست روز مانده به انتخابات ریاست‎جمهوری سال ۸۸ به جمع وب‎سایت‎های ممنوعه در ایران پیوست. در آن زمان بسیاری از هواداران میرحسین موسوی و مهدی کروبی از این شبکه اجتماعی برای تبلیغات استفاده می‌کردند و نزدیکان این دو نفر نیز با سرمایه‌گذاری بر پتانسیل این شبکه، صفحاتی را برای مبارزات انتخاباتی کاندیداهای مدنظرشان ایجاد کرده بودند.

یوتیوب دیگر شبکه‌ای بود که پس از برگزاری انتخابات و اعتراضات به نتایج آن توسط حکومت مسدود شد. انتشار ویدیوهایی از تظاهرات مردم و سرکوب آنها توسط نیروهای امنیتی و کشته شدن برخی از معترضان که به سرعت در دنیا مورد توجه قرار گرفت از دلایل مسدود شدن این وب‎سایت در ایران بود. ویدیوی لحظه جان باختن ندا آقاسلطان که به ادعای هفته‌نامه تایم به پربیننده‌ترین ویدیوی مرگ یک انسان در تاریخ تبدیل شد، رسوایی بزرگی را برای حکومت به همراه داشت و مسدود کردن آن، راه تکراری حکومت برای مهار انتشار این قبیل تصاویر بود.

توییتر هم به عنوان یکی از شبکه‏‌های اجتماعی محبوب در جهان که تقریبا تمامی چهره‏‌های برجسته از رهبران سیاسی گرفته تا ورزشکاران و هنرمندان و غیره در آن حساب کاربری دارند، از دیگر قربانیان اعتراضات سال هشت و هشت بود. آذری جهرمی وزیر ارتباطات ایران که خود در این شبکه اجتماعی بسیار فعال است، چندی پیش گفته بود:«این شبکه در رخداد سال ۸۸ موضعی علیه حکومت ایران داشت. در آن زمان و براساس اظهاراتی که از سوی مدیر این شبکه مطرح شد دولت ایران این تصور را داشت که آنها در امور داخلی کشور دخالت کرده‌‎اندو فیلتر توئیتر به این دلیل اتخاذ شد.» هرچند در حال حاضر از آیت الله خامنه‏‌ای تا جواد ظریف و نمایندگان مجلس و شورای شهر، همه در توییتر حساب کاربری دارند و برخی مواضعشان را آنجا اعلام می‎کنند، اما فیلتر این شبکه نیز همچنان ادامه دارد.

در دی‌ماه سال ۱۳۹۸، معاون فضای مجازی دادستان کل کشور، اعلام کرده بود که «دستور قضایی برای فیلتر این سرویس داریم و نظر اکثریت شورای عالی فضای مجازی نیز مبنی بر فیلتر شدن این سرویس است.»

در نهایت هم بعد کوچ بزرگ ایرانیان به تلگرام، در دی‎ماه ۹۶ و در پی ناآرامی‌های آن سال، این پرکاربرترین شبکه اجتماعی در ایران فیلتر شد و زندگی کار بسیاری از مردم را تا مدتی دچار اختلال جدی کرد. بسیاری از کسب‎و کارها آسیب دیدند و مدتی گذشت تا فیلترشکن‎ها بار دیگر به کمک کاربران ایرانی آمدند.

درباره اینستاگرام هم حالا به نظر می‌رسد در بزنگاهی جدید باز این احتمال در حال افزایش است؛ احتمالی که چندان هم دور از ذهن نیست.

پیش از این در دی‌ماه سال ۱۳۹۸ هم جواد جاویدنیا، معاون فضای مجازی دادستان کل کشور اعلام کرده بود که «دستور قضایی برای فیلتر این سرویس داریم و نظر اکثریت شورای عالی فضای مجازی نیز مبنی بر فیلتر شدن این سرویس است.»

به گفته او اینستاگرام یک بار فیلتر شده بود و دولت گذشته وعده داد که با کمک فیلترینگ هوشمند می‌تواند این فضا را کنترل کند «اما متاسفانه در این زمینه هم هزینه‌های بالایی صورت گرفت ولی به نتیجه‌ای نرسیدیم.»

او همچنین از این موضوع که ترافیک اینستاگرام «از یک سطح مشخص» در کشور بالاتر رفته، اظهار «تاسف» کرده بود.