زیتون ـ آذر جابری: «آراز،آراز، خان آراز٬ سلطان آراز، خان آراز٬ سنی گوروم یاناسان٬ ائل دردینی قان آراز * » این بخشی از شعری است که رجب طیب اردوغان٬ رییس جمهوری ترکیه روز پنجشنبه در جریان یک مراسم رژه نظامی در باکو در کنار الهام علی‌اف، همتای خود در جمهوری آذربایجان٬ خواند.

خواندن این شعر فولکلور در کنار سخنان مجری مراسم رژه افتخار «آزادسازی» قره‌باغ که از لزوم «آزاد سازی کوه سهند و تبریز» سخن می‌گفت، واکنش‌های فراوانی را برانگیخت؛ خاصه آنکه اردوغان بخش دیگری از این فولکلور قدیمی را نیز خواند: «ارس را جدا کردند و آن را با میله و سنگ پر کردند؛ من از تو جدا نمی‌شدم، به زور جدایمان کردند.»

پس از انتشار تصاویر این مراسم، ایرانی‌ها به سرعت به آن واکنش نشان دادند و با استفاده از هشتگ‌های به زبان‌های فارسی و ترکی به آن اعتراض کردند؛ اعتراض‌ها در حدی گسترده شد که در ساعاتی ترند اول و دوم ایران را در توییتر به خود اختصاص داد.

صبح جمعه محمدجواد ظریف٬ در اولین واکنش رسمی به اظهارات اردوغان در پیامی توییتری نوشت:‌ «به اردوغان نگفته بودند شعری که به غلط در باکو خواند مربوط به جدایی قهری مناطق شمالی ارس از سرزمین مادریشان ایران است!»

به اردوغان نگفته بودند شعری که به غلط در باکو خواند مربوط به جدایی قهری مناطق شمالی ارس از سرزمین مادریشان ایران است!
آیا او نفهمید که علیه حاکمیت جمهوری آذربایجان سخن گفته است؟
هیچکس نمی‌تواند در باره آذربایجان عزیز ما صحبت کند.

— Javad Zarif (@JZarif) December 11, 2020

ساعتی پس از آن نیز سخنگوی وزارت امور خارجه خبر از احضار سفیر ترکیه در تهران به دلیل اظهارات «مداخله‌جویانه و غیرقابل قبول» رجب طیب اردوغان، رییس جمهوری ترکیه، داد.

سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، به خبرگزاری ایسنا گفت: «ضمن ابلاغ مراتب اعتراض شدید، به سفیر تاکید شد جمهوری اسلامی ایران خواستار توضیح فوری دولت ترکیه در این خصوص است.»

سخنگوی وزارت خارجه ایران ادامه داد: «در جریان این احضار به سفیر ترکیه ابلاغ شد که دوران ادعاهای ارضی و امپراطوری‌های جنگ‌افروز و توسعه‌طلب سال‌هاست که سپری شده است.»

تا کنون آنکارا هیچ واکنشی به تاثیر «شعرخوانی» اردوغان بر افکار عمومی ایران نشان نداده است٬ اما در اعتراض به احضار سفیرش در تهران٬ سفیر ایران در آنکار را احضار کرده است. هرچند این اولین بار نیست که رییس‌جمهوری ترکیه سخنانی حساسیت‌زا در مورد ایران بر زبان می‌آورد.

تضاد منافع امپراطوری نو عثمانی و عمق نفوذ استراتژیک جمهوری اسلامی

پس از آنکه رییس جمهوری ترکیه از پیوستن به اتحادیه اروپا ناامید شد٬ نگاهش به سوی شرق برگشت به قصد احیای امپراطوری عثمانی و با ادعای رهبری جهان اسلام یا حداقل اهل سنت.

از اینجا بود بین دو کشور ایران و ترکیه که تا پیش از آن اختلاف چندانی نداشتند٬ تضاد منافع پیش آمد. حضور همزمان جمهوری اسلامی و ترکیه در عراق و سوریه به منظور اهداف متفاوت یا بعضا متضاد به اختلاف بین دو کشور دامن زد؛ تا جایی که پس از حمله نظامی ترکیه به شمال عراق و خشم مقامات جمهوری اسلامی، اردوغان یا آن‌گونه که مخالفانش او را می‌خوانند: «رجب»٬ خطاب به دولت‌مردان جمهوری اسلامی گفته بود: «فکر نکنید که آرامش همیشه بر کشور شما حاکم می‌ماند.»

پس از آنکه رییس جمهوری ترکیه از پیوستن به اتحادیه اروپا ناامید شد٬ نگاهش به سوی شرق برگشت به قصد احیای امپراطوری عثمانی و با ادعای رهبری جهان اسلام یا حداقل اهل سنت.

انتشار این سخنان چند روزی پیش از آغاز اعتراضات آبان‌ماه سال گذشته بر روابط سیاسی بین دوکشور سایه انداخت؛ تا جایی که خبرگزاری میزان٬ وابسته به قوه قضاییه٬ چند روز پس از آغاز اعتراضات آبان ماه خبر از بازداشت چند تبعه کشور ترکیه در ایران داد.

تنش‌های سیاسی بین دو کشور حتی بر مبادلات اقتصادی نیز تاثیر گذاشته است. اگرچه  گاز ایران ذیل تحریم‌های آمریکا علیه ایران قرار نمی‌گیرد؛ با وجود این، صادرات گاز ایران طی یک سال اخیر به ترکیه حدود یک سوم کاهش پیدا کرده است. بررسی آمار اداره تنظیم بازار انرژی ترکیه نشان می‌دهد که این کشور در راستای امنیت انرژی خود با افزایش واردات گاز از روسیه و هم چنین افزایش واردات ال ان جی (گاز طبیعی مایع) از آمریکا توانسته است جایگزینی برای گاز ایران در بازار انرژی خود پیدا کند.

تاکید بر ملی‌گرایی در مواجه با بحران اقتصادی

مهمترین برگ برنده حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان٬ توسعه اقتصادی بود. نرخ رشد اقتصادی ترکیه اما پس از کودتای سال ۲۰۱۶ ترکیه٬ رو به افول گذاشت؛ برخورد خشن اردوغان و دولت او با هر صدای مخالفی به بهانه همکاری با کودتاگران دلیلی برای فرار سرمایه از این کشور بود. نرخ تورم در ماه گذشته در ترکیه به بیش از ۱۲ درصد رسید.

بحران اقتصادی در ترکیه به حدی رسیده است که کارشناسان از احتمال بروز قحطی در این کشور سخن می‌گویند.

راهکار حزب عدالت و توسعه برای ساکت نگه داشتن مخالفان و راضی نگه داشتن بدنه هوادار که در مواجه با این نرخ تورم کمرشان خم شده است٬ کوبیدن بر طبل ملی گرایی‌ست.

انجمن غذا و کشاورزی آمریکا اعلام کرد که به دلیل افزایش قیمت ارز در ماه نوامبر قیمت مواد غذایی در ترکیه به بالاترین میزان خود از سال ۲۰۱۴ تا کنون رسیده است. این گزارش همچنین پیش‌بینی کرده که میزان ذخیره مواد غذایی به ویژه غلات به پایین‌ترین میزان خود در ۵ سال گذشته برسد.

از آن‌جایی که ترکیه در بسیاری از اقلام غذایی مانند غلات، وابسته به واردات است، افزایش بهای این اقلام اشاره به احتمال آغاز دوره قحطی در این کشور دارد.

همچنین شمسی بایراکتار، مدیرعامل اتاق‌های کشاورزی ترکیه٬ پیشتر گفت که دوره واردات گوشت و حیوان ارزان به پایان رسیده است و واردات این اقلام سبب می‌شود که شهروندان گوشت و شیر گران‌تر مصرف کنند.

به نظر می‌رسد راهکار حزب عدالت و توسعه برای ساکت نگه داشتن مخالفان و راضی نگه داشتن بدنه هوادار که در مواجه با این نرخ تورم کمرشان خم شده است٬ کوبیدن بر طبل ملی گرایی‌ست.

دولت ترکیه حضور نظامی این کشور در لیبی٬ سوریه و عراق را هم با شعارهای ملی گرایانه برای مردم این کشور توجیه می‌کند. اوج پررنگ «ملی گرایی» ترک را در جنگ قره‌باغ می‌توان دید. تمامی تریبون‌های رسمی در طی مدت جنگ بر برادر بودن دو ملت و لزوم حمایت از ملت‌های «ترک» در سراسر جهان تبلیغ می‌کردند. همچنین هر گونه مخالفت علنی با حضور نظامی ترکیه در خاک کشورهای دیگر منجر به بازداشت با اتهام «خیانت» می‌شود.

اتحاد حزب عدالت و توسعه با دست راستی حرکت ملی نیز بر پررنگ‌تر شدن «ملی‌گرایی» در حکومت ترکیه منجر شده است. حزب اردوغان که متحدان سنتی‌اش را از دست داده بود در آستانه انتخابات مجلس این کشور ناچار به ائتلاف با حزب حرکت ملی شد؛ حزبی که بی‌پرده بر ناسیونالیسم ترکی تاکید دارد.

به همین دلیل است که اردوغان در قامت فاتح به آذربایجان سفر کرده و در مراسم رسمی در این کشور سخنرانی‌کرده است.

اردوغان شعر خواندن را دوست دارد

رجب طیب اردوغان شعر خواندن را دوست دارد. او تقریبا در تمامی مراسم رسمی که در آن به عنوان سخنران شرکت می‌کند٬ شعر می‌خواند؛ اشعاری که بعضا نیز فارسی هستند.

او در اجلاس سران دو کشور ترکیه و ایران در آنکارا بیت «درخت دوستی بنشان…» حافظ را خواند و در اجلاس سران روند آستانه در تهران نیز با بیت «تو کز محنت دیگران بی غمی» سعدی، مقاصد سیاسی خود را بیان کرد. او اما در بسیاری از موارد اشعار را به اشتباه می‌خواند.

اردوغان در سخنرانی‌اش به مناسبت گشایش مسجد ایاصوفیا به روی نمازگزاران نیز شعری به زبان فارسی خواند. شعری فارسی به منصوب است به سلطان محمد فاتح: «پرده‌داری می‌کند در قصر قیصر عنکبوت/ بوم، نوبت می‌زند بر طارم افراسیاب»

او اما جای دو مصرع این شعر را در آن مراسم عوض کرد و اول مصرع دوم آن‌را خواند. از آن روست که یک کارشناس رسانه ترکیه در گفت‌‌وگو با «زیتون» شعر خوانی اردوغان در مراسم باکو را ناشی از اشتباه او و ناآگاهی مشاورانش دانست و تاکید کرد که دولت ترکیه بنا ندارد تهدیدی برای تمامیت ارضی ایران باشد.

از سوی دیگر شعر «اراز اراز» یکی از فلکلورهای قدیمی خطه آذربایجان است که مردم این منطقه در واکنش به هرگونه «جدایی» این شعر را می‌خوانند؛ از جدایی از معشوق تا جدایی از قره‌باغ.

سکوت جمهوری اسلامی در قبال منافع مشخص

در مواجهه با اظهارات روز پنجشنبه اردوغان٬ وزارت امور خارجه جمهوری به احضار سفیر ترکیه در ایران بسنده کرد؛ همچنین وزیر امور خارجه در توییتی به زبان انگلیسی و فارسی اعتراض خود را نشان داد.

ظریف به ندرت به زبان فارسی توییت می‌کند٬ او اما در صورت لزوم گذشته از زبان انگلیسی به زبان‌های فرانسه٬ عربی و … نیز توییت‌هایی را منتشر کرده است. وزیر امور خارجه ایران اما این بار٬ برای بالاتر نبردن سطح تنش٬ از توییت کردن به زبان ترکی خودداری کرده است.

سکوت جمهوری اسلامی در برابر اردوغان دو دلیل مشخص دارد؛ از یک سو ترکیه تبدیل به محلی امن برای پولشویی و دور زدن تحریم‌ها برای ایران شده، از سوی دیگر دولت ترکیه دست جمهوری اسلامی را برای برخورد با پناهندگان باز گذاشته است.

کوتاه آمدن  جمهوری اسلامی در قبال ترکیه محدود به شعرخوانی اردوغان نمی‌شود. پیش از آن نیز به رغم اتحاد دیرهنگام با کشور ارمنستان٬ جمهوری اسلامی در جنگ قره‌باغ٬ در ابتدا به صورت رسمی سکوت پیشه کرد؛ پس از آن نیز امام جمعه چهار استان آذری زبان ایران در حمایت از جمهوری آذربایجان بیانیه‌ای رسمی منتشر کردند.

جمهوری اسلامی حتی نسبت به انتقال سربازانی که آن‌ها را «وهابی یا تکفیری» می‌خواند٬ از شمال سوریه و عراق به آذربایجان توسط ترکیه نیز واکنش چندانی نشان نداد و به یک تذکر بسنده کرد؛  همچنین برخورد راکت‌های جنگ قره‌باغ به خاک ایران و کشته و زخمی شدن چند ایرانی را هم چندان سخت نگرفت.

پیش از این یک بار دیگر نیز ترکیه تمامیت ارضی ایران را تهدید کرده بود٬ البته به صورت عملی. در جریان حمله ترکیه به شمال عراق نیز موشک‌های این کشور به خاک ایران رسیدند و باعث آسیب ایرانی‌ها شدند٬ اما جمهوری اسلامی که حمله ترکیه به عراق را محکوم کرده بود٬ در سکوت تنها نظاره گر برخورد راکت‌های این کشور به خاک عراق بود.

به نظر می‌رسد سکوت جمهوری اسلامی در برابر اردوغان دو علت مشخص دارد. از یک سو ترکیه تبدیل به محلی امن برای پولشویی و دور زدن تحریم‌ها برای ایران شده است؛ از سوی دیگر دولت ترکیه دست جمهوری اسلامی را برای برخورد با پناهندنگان باز گذاشته است. بر این دو علت می‌توان مشکلات اقتصادی ایران را نیز افزود.

همین امروز ارسلان رضایی٬ پناهنده عقیدتی٬ در ترکیه به قتل رسید تا اون نیز بپیوندد به تمامی پناهندگانی که طی سال‌های اخیر در ترکیه٬ با چراغ سبز دولت این کشور٬ توسط جمهوری اسلامی کشته شدند٬ ربوده شدند یا به ایران بازگردانده شدند.

*راز  آراز٬ خانی  سلطانی! [ همچون سلطان و خانها ستمگری]
آتش بگیری٬ درد خلق( من ) را بفهم! آراز٬