جنبش‌اجتماعی طاها پارسا

آن‌گونه که از مدیریت، موفقیت و یا شکست یک سازمان سخن می‌رود، نمی‌توان از رهبری، موفقیت و یا پیروزی یک جنبش سخن گفت. اصولاً به‌کارگیری اصطلاحات مدیریت سازمانی در تحلیل جنبش‌های اجتماعی با تردید جدی روبروست. در جنبش‌ها اصطلاحاتی چون استراتژی، تاکتیک، مدیریت، عضویت، تقسیمِ کار و حتی موفقیت و شکست یا غایب‌اند و یا به نحوی متفاوت و با تعابیری مختلف به‌کار می‌روند.

رویکردِ هویت‌محور، در توجیه رفتار و ساختار و اهداف جنبش‌های اجتماعی مدرن کارکرد مناسبی دارد و امکان مطالعه‌ی جنبش‌ها را به مثابه‌ی یک شبکه فراهم می‌سازد؛ شبکه‌ای که نه تنها در ساختار، بلکه در بَرساختنِ هویت، تعیین اهداف و شیوه‌های اعتراض به منطقِ شبکه وفادار است. با این رویکرد، جنبش‌های اجتماعی «شبکه‌های غیر رسمی» مبتنی بر «اعتقادات و اهداف مشترک» تعریف می‌شوند که حول موضوع «منازعه» ایجاد شده و از اشکال گوناگون «اعتراض» بهره می‌گیرند.

یکی از جدیدترین رویکرد‌ها به جنبش‌های اجتماعی و به‌خصوص جنبش های مدرن، رویکرد «هویت‌محور» است . در این رویکرد، جنبش اجتماعی منازعه‌ی میان هویت‌های مقاومت در برابر هویت‌های مشروعیت‌بخش است و هویتِ مقاومت برساخته‌ای است که از ابتدا تا انتهای جنبش شکل می‌گیرد.

هویت‌ها برساخته‌ می‌شوند و بر اساس آن‌ها افراد یک جامعه و گروه‌های مختلف تعریف می‌شوند. «برساختنِ هویت » به معنای ایجاد یک مرز با دیگری است. یعنی «هویتْ» همان مرزی است که در یک زمان یا مکان، «ما» را از «غیر/دیگری» جدا می‌کند. منازعه هم یک مفهوم هویت‌ساز است. در منازعه ما به دیگران در یک موضوع اعتراض می‌کنیم و بی‌طرف‌ها هم تماشاگرند و یا نسبت به منازعه بی‌توجه‌اند..

هرگاه ارزش‌ها و هنجارهای یک جامعه وارد منازعه شوند یا هنجارها کارکرد مناسبی نداشته باشند و یا جامعه مجبور به استفاده از یک کالای جدید شود، امکان ظهور جنبش‌های اجتماعی وجود دارد و شدت و وسعت آن‌ها به ظرفیت و گشودگی نهادهای رسمی بستگی دارد. گاهی نیز در جامعه ارزش‌های جدیدی شکل می‌گیرد و یا تفسیر‌های جدیدی از ارزش‌ها تولید می‌شوند که…

جنبش‌های اجتماعی همواره در حال «منازعه» با حکومت‌ها هستند. حل مسالمت‌آمیز این منازعه نیازمند زبانِ مشترک، گفت‌وگو و مذاکره است. در آغاز این زبان مشترک وجود ندارد. حکومتْ جنبش را آشوب و اغتشاش و خواسته‌های جنبش را غیرقانونی و رفتار آن را قانون‌شکنی می‌نامد و برخورد با آن را حق خود و اجرای قانون می‌داند. جنبش‌ها نیز حکومت را در موضوعِ منازعهْ نامشروع و

هنگامی که نهادهای رسمی برای مشارکتِ عمومی ظرفیت لازم را ندارند و هنجارهای موجود برای تعامل جامعه و دولت از کارآمدی کامل برخوردار نیستند، جنبش‌های اجتماعی با افزایش مشارکت، دموکراسی را تقویت می‌کنند و به حل بحران در جامعه به روشی دموکراتیک کمک می‌کنند.

نهادها بر اساس قانون تشکیل می‌شوند و حقوق مدنی دارند اما حقوق طبیعی ندارند، همان‌طور که وجدان ندارند. «وجدان» قوه‌ی تشخیصِ فردی است که خاص انسان است. وقتی می‌گویند «فرشته عدالت کور است» یک معنایش این است که نهادِ قانون وجدان ندارد. نهاد دولت هم وجدان ندارد. حتی شورایی که از آدم‌های با وجدان تشکیل شده‌است، وجدان ندارد.

نگرش سیاسی در این رویکرد غالب است و به ماهیت سیاسی جنبش ها نظر دارد و ناظر به متغییرهایی است که میزان مشارکت سیاسی افراد و آستانه تحمل نظام سیاسی را بالا می‌برند. در این نگاه جنبش‌ها فقط واکنش‌های حاشیه‌ای و ضدِ نهادی نیستند و محصول ناتوانی و ضعف هنجارهای یک نظام/نهاد محسوب نمی‌شوند، بلکه ساختاری برای استفاده‌ی حداکثری از فرصت‌های سیاسی به شمار می‌روند

«بسیج منابع» به معنای فراهم‌کردن و گردآوری منابع لازم، برای عمل جمعی (عمل مستقیم جمعی) است و این رویکرد بر این باور است که جنبش اجتماعی، عملی عقلانی، هدفمند و نسبتاً سازمان‌یافته است که بازیگران آن، در یک تعامل استراتژیک، منابع مادی و غیر مادی جنبش را تامین می‌کنند و از قابلیت‌های جنبش برای سازمان‌دهی‌، کاهش هزینه‌های عمل، ایجاد شبکه‌های همبستگی و تقسیم انگیزه‌ها بهره می‌گیرند‌.

«رفتار جمعی» فعالیتی است فراتر از هنجارهای اجتماعی و رفتارهای نهادی؛ این فعالیت هنگامی بروز می‌کند که نظام‌های سیاسی موجود، بستر مطمئنی برای رفتار نهادی و عمل اجتماعی ایجاد نکنند. به عبارتی دیگر رفتار جمعی، یک رفتار معطوف به بحران است و فعالیتی است جمعی به قصد ایجاد هنجار و یا ارزشی جدید، لذا رفتار جمعی از یک طرف بیان‌گر واکنش‌های جامعه به وضعیت‌های بحرانی است و از طرفی نشان‌دهنده‌ی تنشی است که نهادها و مکانیزم‌های کنترل اجتماعی از مهار آن عاجزند .

زیتون-طاها پارسا: در این روزنوشت‌ها، مفاهیم و مقدمات علمی جنبش‌های اجتماعی معرفی می‌شوند و جنبش‌های معاصر و نزدیک از جمله جنبش تنباکو، جنبش ۵۷، جنبش دوم خرداد، جنبش اصلاحات، جنبش سبز و… در مقام مثال و نمونه به صورت موردی